«Καταγγέλλω στον ελληνικό λαό… μας ψεκάζουν οι ξένοι… οι οικονομικοί δολοφόνοι συνωμότησαν… οι υδατάνθρακες της ΑΟΖ μας… τα CDS της οικογένειας Παπανδρέου… πάρτε τα αρχ…δια μας τώρα». Αυτό δεν είναι ακριβώς ό,τι λέμε ιδεολογική πλατφόρμα στην κομματική ορολογία. Είναι όμως το πιο αυθεντικό στίγμα του κ. Καμμένου, ο οποίος σήμερα γιορτάζει το ιδρυτικό συνέδριο του κόμματός του. Προϊόν του «δίδυμου εκλογικού σεισμού» του 2012, οι Ανεξάρτητοι Ελληνες (ΑΕ) δείχνουν μια δημοσκοπική σταθερότητα παρά τις εσωκομματικές αναταράξεις, αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες στο πλαίσιο του «αντιμνημονιακού τόξου» μη διστάζοντας να συνεργαστούν κοινοβουλευτικά με τη ΧΑ, ενώ συνομιλούν παράλληλα με τον ΣΥΡΙΖΑ για την προοπτική μιας ενδεχόμενης συγκυβέρνησης. Κόμμα του ακροδεξιού χώρου που προέκυψε από δυσαρεστημένους της ΝΔ, από ναυαγούς του ΛΑΟΣ και ολίγη από ΠΑΣΟΚ, είδε να του κλέβουν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης οι άλλοι δύο σχηματισμοί του «αντιμνημονιακού τόξου». Και δικαίως. Ο ΣΥΡΙΖΑ και η ΧΑ είχαν πιο εντυπωσιακή εκλογική εκτόξευση, θέτουν δυσκολότερα ερωτήματα προς απάντηση και ερμηνεία, ενώ έχουν πιο συγκροτημένη παρουσία, η καταγωγική τους ιδεολογικοπολιτική φυσιογνωμία, τόσο η νεοκομμουνιστική όσο και η νεοναζιστική, έχουν μεγαλύτερη συνεκτικότητα.

Αντιθέτως, το κόμμα των ΑΕ φαίνεται περισσότερο ασταθές. Εχει όλες τις προϋποθέσεις ώστε να αποδειχτεί κόμμα-κομήτης, όπως λένε οι πολιτικοί επιστήμονες, δηλαδή πρόσκαιρο. Υδατάνθρακες ο θησαυρός, όπως ίσως θα έλεγε ο κ. Καμμένος; Η φυσιογνωμία των ΑΕ δεν αποδίδεται με τον όρο «λαϊκή Δεξιά» παρότι σε αυτή μοιάζει και αυτή είναι η καταβολή του αρχικού πυρήνα της. Οι ΑΕ ήταν και παραμένουν το κόμμα του κ. Καμμένου. Είναι αυτό που είναι και λέει ο κ. Καμμένος. Το πρόβλημα είναι ότι σε ό,τι λέει ο κ. Καμμένος δεν προέχει το περιεχόμενο, αλλά η δομή και το ύφος του λόγου του. Πράγματι, η περίπτωσή του και κατ’ επέκταση των ΑΕ παραπέμπει περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο κόμμα της σύγχρονης ιστορίας μας στο πεδίο του συνωμοσιολογικού λόγου. Κατά τούτο, έχει ένα γενικότερο ενδιαφέρον όχι αυτό καθαυτό το κόμμα, αλλά το ερώτημα που θέτει. Από ποιες πηγές τροφοδοτείται στη σημερινή Ελλάδα η έξαρση συνωμοσιολογικών θεωριών και αντιλήψεων;

Στην πραγματικότητα, ο συνωμοσιολογικός λόγος είναι φαινόμενο της σύγχρονης εποχής και όχι κατάλοιπο μιας καθυστερημένης χώρας. Γι’ αυτό απασχολεί τη διεθνή βιβλιογραφία (στα καθ’ ημάς βλ. Αναστασία Ηλιαδέλη, «Ο συνωμοσιολογικός λόγος στο ελληνικό πολιτικό σύστημα», διπλωματική εργασία, ΑΠΘ 2010 και στο Διαδίκτυο). Το βασικό γνώρισμα του συνωμοσιολογικού λόγου είναι η επιλεκτική χρήση και ανάμειξη πραγματικών, αληθοφανών και φανταστικών γεγονότων που καταλήγουν σε ένα συνεκτικό αλλά αυθαίρετο ώς τελείως ανορθολογικό επιχείρημα. Στο κέντρο του επιχειρήματος είναι μια αστυνομική αντίληψη της Ιστορίας, σύμφωνα με την οποία οι τύχες του Κόσμου ή η συγκεκριμένη κρίση στην περίπτωσή μας είναι προσχεδιασμένη από ορατές και αόρατες δυνάμεις που βυσσοδομούν συνήθως στο παρασκήνιο. Οι δυνάμεις αυτές πάντα προσωποποιούνται, σαν να είναι ένα ατομικό ή συλλογικό Υποκείμενο με ενιαία πρόθεση, κοινό στόχο και τόση ισχύ ώστε να υποτάσσει την εξέλιξη στο Σχέδιό του. Κατά περίσταση υποκείμενα μπορεί να είναι χρηματιστές, πολυεθνικές, ιμπεριαλιστές, Αμερικανοί, Γερμανοί, Εβραίοι, ισλαμιστές, μασόνοι, κλειστές λέσχες. Αυτό που δεν μπορεί να ανεχτεί ο συνωμοσιολογικός λόγος είναι η απλή αλήθεια ότι η κοινωνική εξέλιξη είναι αποτέλεσμα αντιφατικών επιδιώξεων πολλών δρώντων υποκειμένων, τα οποία υπόκεινται σε συσχετισμούς δύναμης, έχουν περιορισμένη όραση του συνολικού πεδίου και η δράση τους εκδηλώνεται σε συνθήκες αβεβαιότητας και ενδεχομενικότητας. Εναντι της κοινωνικής πολυπλοκότητας ο συνωμοσιολογικός λόγος αναζητεί απλουστευτικές μονοαιτιακές ερμηνείες, συλλέγει και συρράπτει με παρανοϊκή συνήθως εμμονή τεκμήρια που στοιχειοθετούν, υποτίθεται, την ενοχή του Υπόπτου. Οι συνωμοσιολογικές θεωρίες ανθούν σε περιόδους κρίσεων γιατί τότε κλονίζονται τα προϋπάρχοντα εργαλεία κατανόησης του Κόσμου. Επίσης η συνωμοσιολογία συγκροτεί ταυτότητες, όπως εκείνη των «υποψιασμένων» που βλέπουν πίσω από τα επιφαινόμενα. Στην πραγματικότητα βέβαια οι «υποψιασμένοι» γίνονται άθυρμα στα χέρια των δημαγωγών της πολιτικής και των ΜΜΕ.

Ο συνωμοσιολογικός λόγος τροφοδοτείται από πολλές πηγές καθώς ενσωματώνει προϋπάρχοντα στερεότυπα με ισχυρή επίδραση στον νου και τον ψυχισμό των ανθρώπων. Ποιες πηγές τροφοδοτούν σήμερα τη συνωμοσιολογία; Κατ’ αρχάς ο λαϊκισμός με τον οποίο συγγενεύει σε πρώτο βαθμό. Το λαϊκιστικό σχήμα που αντιπαραθέτει τον «λαό» – το «έθνος» – τους «κάτω» στους «πολιτικούς» – τους «πάνω» – τους «ξένους», υποβαθμίζει στο έπακρο τις σχέσεις πολιτικής αντιπροσώπευσης στο εθνικό επίπεδο και συρρικνώνει με μανιχαϊστικό τρόπο την πολυπλοκότητα της διεθνούς πολιτικής ιδίως στην παρούσα κρίση. Από εδώ μέχρι να γεμίσει το χάσμα με συνωμοσίες και σκοτεινές δυνάμεις το βήμα είναι μικρό. Ο ψεκασμός των Ελλήνων από τους ξένους, που προφανώς γίνεται από τους πάνω στους κάτω, είναι η πιο παραστατική εικόνα και η αυθεντικότερη συμβολή του κ. Καμμένου στη συνωμοσιολογική θεωρία.

Ισχυρές είναι επίσης οι εκλεκτικές συγγένειες του εθνικισμού με τον συνωμοσιολογικό λόγο. Εδώ η συζήτηση μπορεί να γίνει σύνθετη, γι’ αυτό αρκεί να θυμίσουμε κάποιες κοινές διαπιστώσεις. Οτι οι Ελληνες δυσκολευόμαστε πολύ να αντιληφθούμε τη γεωπολιτική ως σχέση μεταξύ ορθολογικών κατά κανόνα παικτών στο πλαίσιο ορισμένου συσχετισμού δύναμης και του επικρατούντος διεθνούς «κλίματος». Αντιθέτως, φορτίζουμε τη γεωπολιτική με ψυχολογικούς και ηθικολογικούς όρους διεκδικώντας μια ιδιαίτερη μεταχείριση στο όνομα της «μοναδικότητας του ελληνισμού». Και επειδή φυσικά αυτό δεν συμβαίνει στο μέτρο που θα θέλαμε, καταγγέλλουμε τους άλλους ή αυτοθυματοποιούμαστε. Και πάλι το βήμα για να γεμίσει το χάσμα με ανθελληνικές συνωμοσίες, σκοτεινές πλεκτάνες των εχθρικών μεγάλων ή μικρών ξένων δυνάμεων είναι εύκολο.

Η τρίτη πηγή τροφοδοσίας του συνωμοσιολογικού λόγου είναι μια ορισμένη αριστερή απλοποιημένη και απλοποιητική κουλτούρα, την οποία παλαιότερα θα λέγαμε «χυδαιομαρξιστική». Προτείνει μια ανθρωπομορφική αντίληψη του κράτους και του κεφαλαίου, τα οποία παύουν να είναι κοινωνικές και εσωτερικά αντιφατικές σχέσεις και μετατρέπονται σε Υποκείμενα (αριθμητικά μάλιστα: οι 20 οικογένειες ή οι 3-4 καναλάρχες) που διοικούν την Ελλάδα και επιβάλλουν τη βούλησή τους δρώντας πίσω από την «επιφανειακή πραγματικότητα». Το ίδιο προτείνει και στη διεθνή πολιτική, καθώς θεωρεί ότι μια χούφτα ιμπεριαλιστικά κέντρα με τις πολυεθνικές και τις μυστικές τους υπηρεσίες ρυθμίζουν τις τύχες του Κόσμου μέχρι η επανάσταση να τα καταργήσει. Και η Δημοκρατία; Εκ πρώτης όψεως θα μπορούσε να θεωρηθεί ασύμβατη με τη συνωμοσιολογική θεωρία ή και αντίδοτο, στο μέτρο που καλλιεργεί έναν πιο ορθολογικό λόγο. Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, μας προειδοποιεί ο Α. Ταγκιέφ, γιατί το χαρακτηριστικό του συνωμοσιολογικού λόγου είναι, όπως είπαμε, ότι αναμειγνύει πραγματικά και φανταστικά στοιχεία παράγοντας ένα ανορθολογικό αποτέλεσμα. Η δημοκρατική διαφάνεια που κατά καιρούς πετυχαίνει να αποκαλύπτει πραγματικά σκοτεινά ή παράνομα παιχνίδια των ισχυρών έχει ως αθέλητο αποτέλεσμα να προσφέρει ταυτόχρονα πειστικότητα στους φανταστικούς ανορθολογικούς ισχυρισμούς του συνωμοσιολογικού λόγου.

Αρκεί ο συνωμοσιολογικός λόγος και ο καταγγελτικός οίστρος για να επιζήσει ένα κόμμα; Αυτό είναι στην πραγματικότητα το ερώτημα του ιδρυτικού συνεδρίου των ΑΕ του κ. Καμμένου.

Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου

Τελευταία Νέα