«Να πω ιστορίες, αυτό θέλω»

Eκτός από τον «Πρόλογο» και την ιδιαιτέρως κατατοπιστική «Εισαγωγή», το έργο του Παντελή Μπουκάλα «Οταν το ρήμα γίνεται όνομα», πρώτο σε μια σειρά έξι τόμων, συνιστά για πλείστους λόγους φιλολογικό και όχι μόνον άθλο. Απαρτίζεται από τρία μέρη, τα οποία επιγράφονται αντίστοιχα: «Και τα τραγούδια λόγια είναι», «Το κοινοτικό γλωσσικό εργαστήριο» και «Τα ρήματα της αγάπης». Οι εξαντλητικές σημειώσεις και τα συνοδευτικά τρία ευρετήρια καλύπτουν το ένα τρίτο του συνόλου των σελίδων. Το αντικείμενο πλησιάζεται με τακτ και φρόνηση. Συγκρατώ ότι η ειδικότερη πρόθεση, σύμφωνα με την προοιμιακή ομολογία, αποτελεί τυπική εξομολόγηση ενός άκρως συστηματικού, συνειδητού φυσιοδίφη. Διακρίνω τα εξής χαρακτηριστικά: «Ο στόχος μου, με βαριές ή βαρύγδουπες λέξεις, ήταν και παραμένει να γράψω δοκιμιακά αφηγήματα ή αφηγηματικά δοκίμια· μονολεκτικά και χάριν παιδιάς: δοκιμηγήματα». Επισημαίνω ότι η κριτικός λογοτεχνίας Ανθούλα Δανιήλ, όπως διερμηνεύει στο ηλεκτρονικό περιοδικό frear.gr, από 25 Ιανουαρίου τ.έ., ακούει στο βάθος των «δοκιμηγημάτων» την αντήχηση του ομηρικού εκείνου «φιλότητι μιγήμεναι». Το ότι στο σημείο αυτό «υποφώσκει ερωτική συνεύρεση» ας θεωρηθεί κατά συνέπεια δεδομένο. Επιστρέφω στην προαναφερόμενη προγραμματική δήλωση του Παντελή Μπουκάλα: «Πιο απλά, πολύ πιο απλά, αυτό που θέλω είναι να πω ιστορίες: την ιστορία μιας λέξης (όπως η λέξη αγαπώ ως ουσιαστικό: η αγαπώ / ο αγαπώς), ενός μοτίβου (και το μουστάκι του έστριφτε…), ενός λογοτεχνικού τεχνάσματος (οι αδύνατες ευχές, για παράδειγμα), ενός συμβόλου που υπηρετήθηκε με συστηματικότητα από τον κόσμο της ανώνυμης προφορικής ποίησης (το μαντίλι, η ελιά σαν σημάδι του σώματος ή ο αριθμός εννιά), ενός τραγουδιού («Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα», «Η μάνα η φόνισσα» ή «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου») ή μιας κατηγορίας τραγουδιών (της ξενιτιάς ή των μοιρολογιών)· τέλος, την ιστορία της σχέσης ορισμένων ποιητών μας (ή συγκεκριμένων ποιημάτων τους) με τη δημοτική ποίηση».

Στρατηγική αναπτύξεων

Φρονώ ότι ο τρόπος των αναφορών και των ποικίλων αυτοαναφορών ανάγεται ευθέως στη στρατηγική των διηγητικών αναπτύξεων, στις οποίες μας έχει ήδη μυήσει ο Πατέρας της Ιστορίας, ο Ηρόδοτος. Εννοώ τις παροιμιώδεις παρεκβάσεις του, οι οποίες, ως γνωστόν, κατακλύζουν τις Ιστορίες του. Το ένα φέρνει στο άλλο, το οποίο ενδεχομένως είναι η άλλη όψη του τρίτου, το οποίο σπεύδει με τη σειρά του είτε να επιβεβαιώσει την κειμενική αιτιότητα του πρώτου είτε να μας προετοιμάσει καταλλήλως για τη λεκτική συμπεριφορά των όσων θα ακολουθήσουν στο τέταρτο. Η στοίχιση των παρεκβάσεων συγκρατεί και υποστηρίζει εκ του ασφαλούς την όλη ανάπτυξη του λόγου. Παραθέτω για τις ανάγκες της εποπτικής στιγμής από την κρίσιμη σελίδα 25 τα εξής ενδεικτικά: «Και να πω τις ιστορίες αυτές περίπου κατά τον τρόπο των παραμυθιών: με αλλεπάλληλα δρομάκια που ανοίγουν πάνω στον κύριο δρόμο, με κλαδιά και κλαδάκια να ξεφυτρώνουν σχεδόν ατιθάσευτα πάνω στον κορμό, και δίχως τον φόβο της επανάληψης. Αλλά και με την παράθεση όσο το δυνατόν περισσότερων ακέραιων τραγουδιών ή στιχουργημένων εικόνων, ώστε να αναμοχλεύεται αποτελεσματικότερα η μνήμη του αναγνώστη». Οι αλλεπάλληλες κι άλλο τόσο διεξοδικές έρευνες του Παντελή Μπουκάλα διευρύνουν διαρκώς το πεδίο τους. Δεν παραλείπει μάλιστα ο ίδιος να μνημονεύσει και να ευχαριστήσει επώνυμους ή και άσημους δωρητές σπάνιου ή εξαιρετικά δυσεύρετου υλικού, το οποίο του χορηγήθηκε σε ανύποπτους χρόνους. Αναφέρω ότι συγκαταλέγονται, μεταξύ πολλών άλλων, η κυρα-Σταυρούλα Σταματοπούλου και ο ομότιμος καθηγητής της Νέας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γιάννης Παπακώστας.

Λεκτική πολιτική