«Σκοινοβάτης» της ζωής και της τέχνης

Δύο ποιητικές συνθέσεις του Ζαν Ζενέ που τα λένε έξω από τα δόντια. Αδιαμφισβήτητα προκλητικές και οργανικά ενστικτώδεις, υποσκάπτουν με όλες τους τις δυνάμεις και διαχρονικά το κοινωνικό συντηρητικό περίβλημα. Στην δε τρέχουσα περίοδο της εμπέδωσης της χρεοκοπίας, ο αιχμηρός λόγος του Ζενέ πραγματοποιεί έφοδο στην απάθεια. Και όλα αυτά στα ελληνικά δεν χάνουν τίποτα από την πρωτογενή τους δύναμη χάρη στην εξαιρετική μετάφραση ενός από τους καλύτερους έλληνες ποιητές, του Χριστόφορου Λιοντάκη.

Το πρώτο κείμενο της μίνι συλλογής, «Ο σκοινοβάτης», γράφεται το 1955. Είναι χρονιά δημιουργικής ανάτασης για τον Ζενέ, ύστερα από μια μεγάλη περίοδο αποχής. Εκδίδει δύο σημαντικά θεατρικά έργα: «Οι νέγροι» και το «Μπαλκόνι», ενώ γνωρίζεται με τον νεαρό ακροβάτη Αμπνταλά Μπεντεγκά (όπου αργότερα τον περιμένει τραγικός θάνατος) τον οποίο ερωτεύεται παράφορα. Το εν λόγω ποίημα απευθύνεται στην πολυδιάστατη περσόνα του καλλιτέχνη – σκοινοβάτη και στις θανάσιμες παγίδες που αυτή εμπεριέχει. Αποτελεί ενός είδους «οδηγία».

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, σύμβολο και εργαλείο της τέχνης είναι το σκοινί. Εκτός των άλλων, στο σκοινί αποτυπώνεται και η υπαρξιακή στάση του καλλιτέχνη απέναντι στην τέχνη του. Ενα μέσο παράλογης δύναμης που οφείλει να μελετηθεί για να ανακαλυφθούν οι εσωτερικές δυνάμεις του. Ο καλλιτέχνης απελευθερώνεται από τα δεσμά της συμβατικής σκέψης.

Πώς όμως μπορεί να επιτευχθεί η υπέρβαση; Ο καλλιτέχνης – σκοινοβάτης θα πρέπει να περιέλθει στην αφάνεια. Να εγκαταλείψει τα εγκόσμια. «Ν’ αφανίζει τον εαυτό του όλο και περισσότερο». Η μοναξιά είναι αυτή η ανέλπιδη περιοχή όπου δρα ο καλλιτέχνης. Ενας θάνατος μυστικός κατάδικός του. Πριν ανέβει στο συρματόσκοινο, πριν ανέβει καν στη σκηνή, ο καλλιτέχνης έχει πεθάνει. Ετσι καταργεί το «πραγματικό» τέλος. Ανάλογη θέση έχει εκφράσει και ο Τόμας Μαν στη νουβέλα του «Τόνιο Κρέγκερ».

Το απόλυτο δόσιμο μέσα σε μια ατμόσφαιρα διάχυτου ερωτισμού είναι η κοινή συνισταμένη του ποιήματος. Ο σκοινοβάτης βιώνει τα στάδια της μεταμόρφωσής του. Εκεί δεν θα «χορεύει» ο ίδιος, αλλά ένας Αλλος. Ας διαβάσουμε ένα απόσπασμα του «Σκοινοβάτη» από την εξαιρετική μετάφραση Χριστόφορου Λιοντάκη, αποσπάσματα της οποίας είχαν πρωτοακουστεί στην παράσταση «Το πορτρέτο ενός καλλιτέχνη ως σαλτιμπάγκου», στο πλαίσιο του Πρώτου Διεθνούς Φεστιβάλ της Πάτρας, που διηύθυνε ο Θάνος Μικρούτσικος: «Ο Θάνατος –ο Θάνατος που σου λέω –δεν ακολουθεί την πτώση σου, έρχεται προτού εμφανιστείς πάνω στο σκοινί. Πεθαίνεις πριν ανέβεις. Οποιος χορέψει θα πεθάνει –αποφασισμένος να κατακτήσει κάθε ομορφιά, ικανός για κάθε ομορφιά. Οταν εμφανιστείς, θα σε τυλίξει μια χλωμάδα –όχι, δεν εννοώ τον φόβο, μα το αντίθετό του, μιαν ακαταμάχητη τόλμη. Παρά τα ψιμύθια και τις πούλιες, θα ‘σαι χλωμός και η ψυχή σου πελιδνή. Τότε η ακρίβειά σου θα ‘ναι απόλυτη. Τίποτα δεν θα σε κρατάει πια στο έδαφος και θα χορεύεις δίχως να πέφτεις. Μα κοίτα να πεθάνεις πριν εμφανιστείς: ένας νεκρός χορεύει στο σκοινί».

Είναι γνωστό πως ο Ζαν Ζενέ είχε χρόνια προβλήματα με τη Δικαιοσύνη. Λιποτάκτης από τον στρατό, περιπλανώμενος ανά την Ευρώπη, μπαίνει στο κλαμπ των σεσημασμένων από το 1937. Μπαινοβγαίνει στις φυλακές για κλοπές και αλητεία. Χαρακτηρίζεται ανήθικος, ανισόρροπος. Το 1942 βρίσκεται στις φυλακές της Φρεν, όπου γράφει το ποίημα «Ο θανατοποινίτης». Η ανακάλυψη του ποιήματος από τον Ζαν Κοκτό είναι κομβική για τον Ζενέ. Οι γνωριμίες του Κοκτό θα τον βοηθήσουν να εισέλθει στους λογοτεχνικούς κύκλους, αλλά και να αντιμετωπίσει τα ζητήματα με τη Δικαιοσύνη που τον κυνηγούν.

Η σωματική γραφή του Ζενέ, γεμάτη από σεξουαλική ορμή, θα προκαλέσει αμέσως αντιδράσεις. Η διαφωνία θα κινηθεί στο κατά πόσο «Ο θανατοποινίτης» είναι ποίηση ή πορνογραφικού τύπου έκκληση σε ανδρικές τουαλέτες. Ο Ζενέ προσπαθεί να κατασκευάσει μια νέα ηθική για τους απόβλητους του κοινωνικού πλαισίου. Υψώνει ουρλιαχτό. Μια τοιχογραφία από δολοφόνους, εραστές, νταβατζήδες του δρόμου, κατάδικους από τη Γουιάνα οδηγείται στον αφανισμό. Στην κεφαλή αυτής της πομπής βρίσκεται ο θανατοποινίτης Μορίς Πιλόρζ.

Ο Ζενέ σ’ ένα παρανάλωμα ομοφυλοφιλικής ερωτικής παραφοράς ξορκίζει τον θάνατο. Στο γήπεδο αυτό συναισθηματισμοί δεν χωρούν. Ο έρωτας είναι ένας παραστρατημένος άγγελος. Συνθλιμμένος μεταξύ του φαντασιακού και του πραγματικού. Η αλήθεια, διαφεύγουσα ύλη. Ο θάνατος τροφοδοτεί το φούσκωμα της σάρκας. Αποτελεί την ουσία του έρωτα. Τον αιμοδιψή κανίβαλο που καταβυθίζεται στο πάθος του για να βγει εξαγνισμένος. Στον πρόλογο ο Χριστόφορος Λιοντάκης εξηγεί ότι ο Ζενέ στον «Θανατοποινίτη» χρησιμοποιεί τον αλεξανδρινό στίχο. Ωστόσο ο ίδιος προτίμησε τον ελεύθερο στίχο, ώστε να διατηρηθούν οι πυκνές εικόνες του και τα νοήματά του, δίχως τη δέσμευση της ρίμας. Οσο για τη γλώσσα, κατάφερε να είναι το ίδιο ωμός με τον Ζενέ, κάνοντας ταυτόχρονα και τον πιο πρόστυχο λόγο να διαβάζεται με φυσικότητα, ανενόχλητα, από τον αναγνώστη.

Ας πάρουμε μια δυνατή γεύση από το ποίημα: «Το τραγούδι που σκίζει τα σκοτάδια του κόσμου / Είναι η κραυγή του νταβατζή που φέρνει η μουσική / Τραγούδι του άκαμπτου κορμιού σε μια κρεμάλα / Το μαγεμένο κάλεσμα του ερωτευμένου κλέφτη / (…) Ψυχές των σκοτωμένων μου! Σκοτώστε, κάψτε με! / Ένας Μιχαηλάγγελος ράκος, εγώ, λαξεύω τη ζωή / Αλλά το Ωραίο, Κύριε, πάντα το υπηρετώ: Τα γόνατά μου, η κοιλιά, τα ολάνθιστά μου χέρια».