Οι ευθύνες της εξουσίας και οι εξουσίες της ευθύνης

ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΕΡΕΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΙΕΣ
ΟΙ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΗΘΙΚΟΥ ΠΡΑΤΤΕΙΝ ΠΟΥ ΑΠΟΜΕΝΟΥΝ
ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ ΠΟΥ ΕΝΤΑΣΣΕΤΑΙ
ΣΕ ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΠΟΥ ΤΕΛΙΚΑ ΤΟ ΣΥΓΚΡΟΤΟΥΝ
ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΘΟΡΙΖΟΥΝ; ΑΥΤΟ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΨΗΛΑΦΕΙ Η ΠΕΡΙΦΗΜΗ
ΤΖΟΥΝΤΙΘ ΜΠΑΤΛΕΡ ΕΠΕΚΤΕΙΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΣΧΕΤΙΚΗ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΟΥΚΩ
Η Τζούντιθ Μπάτλερ δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Εξάλλου, πολλοί, πάρα πολλοί, είχαν την ευκαιρία να συναντήσουν και να ακούσουν τη γνωστή καθηγήτρια Ρητορικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ, στη σειρά των ομιλιών που έδωσε στην Αθήνα τον Δεκέμβριο που μας πέρασε. Εν προκειμένω, εκείνο που αξίζει ιδιαιτέρως να σημειωθεί είναι η ταχύτατη κάλυψη του βιβλιογραφικού κενού αναφορικά με τη μετάφραση και στα ελληνικά του πολυεπίπεδου έργου της, που αγκαλιάζει τη φεμινιστική θεωρία και τις σπουδές φύλου, την πολιτική θεωρία και φιλοσοφία, την ανάλυση του λόγου και την πολιτισμική κριτική. Ετσι, μετά τα Σώματα με σημασία (Εκκρεμές), τη συναφή Αναταραχή φύλου (Αλεξάνδρεια) και την Ευάλωτη ζωή (Νήσος), κυκλοφόρησαν δύο ακόμη σημαντικά βιβλία της Μπάτλερ που θα πρέπει να θεωρηθούν συμπληρωματικά, αν και διατηρούν οπωσδήποτε την αυτονομία τους: η Ψυχική ζωή της εξουσίας, όπου αναδεικνύει και συζητά διεξοδικά τον ρόλο της εξουσίας στη συγκρότηση του υποκειμένου, και το Λογοδοτώντας για τον εαυτό, όπου θέτει το ζήτημα της ηθικής ευθύνης και της λογοδοσίας του ίδιου αυτού «αλλοτριωμένου» υποκειμένου.

Η άσκηση βίας ή η ρητή απαγόρευση αποτελούν μονάχα την κορυφή του παγόβουνου των εξουσιαστικών σχέσεων, σχέσεων που βαραίνουν ακριβώς επειδή κατορθώνουν να λειτουργήσουν περισσότερο έμμεσα και υπαινικτικά. Οχι μόνον εκβιάζοντας τη συμμόρφωση, αλλά οργανώνοντας τη συναίνεση (Γκράμσι). Οχι μόνον «απαγορευτικά» και κατασταλτικά, αλλά κυρίως «υπαγορευτικά», δηλαδή παραγωγικά. Είναι στο έργο του Μισέλ Φουκώ, στον πρώτο τόμο της Ιστορίας της σεξουαλικότητας αλλά και αλλού, που η «παραγωγική» αυτή προσέγγιση λαμβάνει την παραδειγματική της διατύπωση, η οποία και συνοδεύει έκτοτε κάθε εναργή στοχασμό του πολιτικού: «Οταν ορίζουμε τα αποτελέσματα της εξουσίας σαν καταπίεση… ταυτίζουμε την εξουσία με ένα νόμο που λέει “όχι”… Πιστεύω ότι αυτή είναι μια εντελώς αρνητική, σκελετική σύλληψη της εξουσίας, η οποία κατά περίεργο τρόπο διαδόθηκε πολύ. Αν η εξουσία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά καταπιεστική… νομίζετε θα την υπάκουαν οι άνθρωποι; Αυτό που κάνει την εξουσία να κρατάει γερά, αυτό που την κάνει παραδεκτή είναι ότι δεν βαραίνει απλώς πάνω μας σαν μια δύναμη που λέει “όχι”, αλλά ότι διασχίζει τα πράγματα, παράγει πράγματα, επιφέρει ηδονή, μορφές γνώσης, παράγει λόγο. Πρέπει να θεωρηθεί παραγωγικό πλέγμα που καλύπτει ολόκληρο το κοινωνικό σώμα και όχι αρνητική βαθμίδα που ρόλος της είναι η καταπίεση» (Μ. Φουκώ, Εξουσία,γνώση και ηθική , Υψιλον, Αθήνα, 1987, σελ. 21).

Αυτήν την παράδοση σκέψης λαμπρύνει και αναπτύσσει η Ψυχική ζωή της εξουσίας της Μπάτλερ. Ειδικότερα, προσπαθεί να συλλάβει τις επιπτώσεις αυτής της σημαντικής μετατόπισης της οπτικής μας πάνω στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε το υποκείμενο: «Είθισται να σκεφτόμαστε την εξουσία ως κάτι που ασκείται στο υποκείμενο απ΄ έξω, ως κάτι που υποτάσσει… Αν, όμως, ακολουθώντας τον Φουκώ, κατανοήσουμε την εξουσία ως κάτι που επίσης διαμορφώνει το υποκείμενο, ως αυτό που προσφέρει στο υποκείμενο τη συνθήκη της ύπαρξής του και την τροχιά της επιθυμίας του, τότε η εξουσία δεν είναι απλώς αυτό στο οποίο εναντιωνόμαστε, αλλά επίσης, με την αυστηρή έννοια του όρου, αυτό από το οποίο εξαρτάται η ύπαρξή μας, αυτό που στεγάζουμε και φυλάσσουμε μέσα μας ως όντα» (σελ. 10). Εδώ ακριβώς, στην ανάγκη να αντιμετωπίσουμε εκείνο το απωθημένο κατώφλι στο οποίο «η εξουσία (…) προσλαμβάνει μια ψυχική μορφή η οποία συγκροτεί την ταυτότητα του υποκειμένου με τον εαυτό του» (σελ. 11-2), εντοπίζεται η ανησυχητική και ανοίκεια, και γι΄ αυτό εξαιρετικά κρίσιμη, αφετηρία της κριτικής επιχειρηματολογίας της Μπάτλερ.

Ο Γιάννης Σταυρακάκης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ.