Αναζήτηση
Μίλησε µε τον Θεό. Αποθεώθηκε από τον Γιάννη Σµαραγδή. Στην Ευρώπη όχι απλώς δεν πέρασε απαρατήρητος, αλλά κατάφερε να βρεθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Μη στοιχηµατίζετε ότι τον βρήκατε. Δεν είναι πρωθυπουργός. Είναι ο διασηµότερος έλληνας καλλιτέχνης στην Ιστορία της τέχνης. Τόσο διάσηµος που δεν χρειάζεται καν να πει κάποιος το όνοµά του για να καταλάβουν οι συνοµιλητές του για ποιον πρόκειται. Αρκεί να αναφέρει την εθνική του ταυτότητα. Ο Ελληνας. Ελ Γκρέκο.
Τετρακόσια χρόνια ακριβώς συμπληρώνονται φέτος από τον θάνατο του κρητικού ζωγράφου, που στα 25 του είχε καταφέρει να πουλάει τα έργα του όσο οι σταρ καλλιτέχνες της εποχής του στη Βενετία. Στα 30 του δήλωνε ότι «αν έριχναν» τις μορφές της Δευτέρας Παρουσίας που ο Μιχαήλ Αγγελος είχε φιλοτεχνήσει στην Καπέλα Σιστίνα, θα το έκανε με τιμή, σεμνότητα και όχι κατώτερο στην καλή ζωγραφική εκτέλεση. Και στα 36 του είχε ήδη καταφέρει να δημιουργήσει τον προσωπικό του μύθο ως ακατάδεκτος, παράξενος και σπάταλος που ξόδευε υπερβολικά χρήματα για ενοίκια και πλήρωνε μουσικούς για να παίζουν την ώρα που δειπνούσε, υιοθετώντας ένα νέο προφίλ, σύμφωνα με το οποίο ο ζωγράφος δεν είναι απλώς ένας χειρώνακτας εκτελεστής, μέλος μιας συντεχνίας, αλλά ένας καλλιτέχνης που έχει οικουμενικά ενδιαφέροντα, που λειτουργεί ως ελεύθερος επαγγελματίας. Αλλωστε γι’ αυτό κατάφερε να καταγραφεί και ως ο πρώτος καλλιτέχνης που εξαιρέθηκε της φορολογίας.
Και επί τη ευκαιρία, από τον Καναδά έως την Ισπανία και την Ελλάδα διοργανώνεται πλήθος εκθέσεων και εκδηλώσεων όχι μόνο για να τιμήσουν τη μνήμη του καλλιτέχνη που κατάφερε μέσα σε μια ζωή να κάνει τρεις διαφορετικές καριέρες – στον Χάνδακα της Κρήτης, στη Βενετία και στο Τολέδο – αλλά και για να ξανακοιτάξουν το έργο του.
Μύθος χωρίς μυστήριο δεν υπάρχει. Και τα άλυτα έως σήμερα μυστήρια αλλά και οι αντιφάσεις στη ζωή του αινιγματικού «ξιφομάχου του πινέλου» Δομήνικου Θεοτοκόπουλο είναι πολλά. Ισως αυτές οι σκοτεινές πτυχές στη ζωή του καλλιτέχνη που εξαΰλωσε την ανθρώπινη μορφή, πάντρεψε τη βυζαντινή παιδεία του με τη μανιεριστική αισθητική, έστησε χορούς από στροβιλιζόμενες μορφές σε κατάσταση «θείας μανίας», κινούμενες όπως «οι φλόγες της φωτιάς», υιοθετώντας μια λαμπερή παλέτα, να είναι από τους λόγους που ένα και μόνο έργο του αρκεί για να σχηματιστούν ουρές σε ένα μουσείο.
«Αυτό το μυθικό πρόσωπο του Πρωτέα που αλλάζει κάθε φορά ανάλογα με τα μάτια που τον αντικρίζουν δεν μπορείς να το προσδιορίσεις με τα κριτήρια της παραδοσιακής Ιστορίας της Τέχνης. Ούτε μπορείς να πεις ποιο είναι το αληθινό πρόσωπό του. Ολα μαζί συνθέτουν την πολυσημία και τον δυναμισμό του έργου του, την αντοχή του και την ευλυγισία του, την ικανότητά του να ερμηνεύεται πολλαπλά, να μεταμορφώνεται αδιάκοπα και να παραμένει στο βάθος πάντα ίδιο» λέει η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα για τον τολμηρό, πρωτοπόρο και δραματικό έλληνα ζωγράφο, που κατάφερε χάρη στη γεμάτη πάθος και ένταση ζωγραφική του να δημιουργήσει τη δική του γλώσσα. Ιδίωμα που του χάρισε την αναγνώριση όσο ζούσε, τον βύθισε στη λήθη τους δύο αιώνες που ακολούθησαν και έγινε το όχημα της αποθέωσής του από τον 19ο αιώνα έως τις ημέρες μας σε βαθμό που ακόμη και ένα έργο του είναι αρκετό για να σχηματιστούν ουρές έξω από ένα μουσείο, ενώ τα λιγοστά που βρίσκονται σε ιδιωτικές συλλογές είναι περιζήτητα και αλλάζουν χέρια για πολλά εκατομμύρια, με το ρεκόρ να ξεπερνά τα 14 εκατ. ευρώ.
Ηταν λοιπόν ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο ζωγράφος που ξεχώρισε ως πορτρετίστας και λατρεύτηκε για τις εμβληματικές, θρησκευτικού περιεχομένου συνθέσεις του, ένας θρησκευόμενος και εσωστρεφής άνθρωπος όπως πιστεύει το ευρύ κοινό; «Κάθε άλλο» λέει ο ισπανός καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης και συγγραφέας του βιβλίου «Ο Γκρέκο και η τέχνη της εποχής του» Φερνάντο Μαρίας, ο οποίος είναι και επιστημονικός συνεργάτης του φορέα που συντονίζει τις εκδηλώσεις για τα 400 χρόνια από τον θάνατο του ζωγράφου. «Αυτή η άποψη είχε περάσει στην κοινή γνώμη όταν δεν υπήρχαν ντοκουμέντα σχετικά με τη ζωή του Γκρέκο. Αρκεί να σκεφτείτε ότι πριν από έναν αιώνα ήταν γνωστά μόνο 37 έγγραφα σχετικά με τη ζωή και το έργο του και σήμερα ξεπερνούν τα 500, χωρίς να λάβει κάποιος υπόψη τις αναρίθμητες σημειώσεις του στα περιθώρια των βιβλίων του. Το αποτέλεσμα είναι να έχουμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα. Την εικόνα ενός ανθρώπου που βομβάρδιζε τους πελάτες του με μηνύσεις και ήταν αγενής ακόμη και προς τον βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Β’. Δεν παρέδιδε το έργο-παραγγελία «Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου» επειδή υποστήριζε ότι δεν είχε παραλάβει τους καμβάδες από τη Βενετία. Ηταν φιλοχρήματος και αναζητούσε διαρκώς νέες εμπορικές στρατηγικές. Οσο για τη σχέση του με τη θρησκεία; Οποιο κείμενο περί τέχνης της εποχής και να διαβάσει κάποιος θα βρει πάμπολλες αναφορές στη θρησκευτική ζωγραφική. Στις 20.000 λέξεις των σημειώσεων του Γκρέκο, δεν υπάρχει ούτε μία αναφορά στη θρησκεία».
Εσωστρεφής και θρησκευόμενος λοιπόν δεν ήταν, δεδομένου ότι δεν παντρεύτηκε ποτέ τη μητέρα του μοναχογιού του Χόρχε Μανουέλ, Χερονίμα ντε λα Κουέβας, παρά το γεγονός ότι ζούσε σε αυστηρό θρησκευτικά περιβάλλον. Ηταν όμως τρελός όπως τον έχουν κατηγορήσει;
Οι ειδικοί είναι σαφείς ότι το συμπέρασμα είναι αυθαίρετο και όλα οφείλονται σε μια παρεξήγηση. Ωστόσο οι ψυχικές διαταραχές ήταν ταιριαστές με τον μύθο του ευφυούς και πρωτοπόρου καλλιτέχνη. Ολα άρχισαν από μια φράση του πεθερού του Βελάσκεθ, ζωγράφου Φρανσίσκο Πατσέκο, ο οποίος σε ένα βιβλίο που έγραψε περί ζωγραφικής λέει για τον Γκρέκο – τον οποίο είχε συναντήσει σε ηλικία 70 ετών – ότι «ήταν σε όλα ιδιόρρυθμος όπως και στη ζωγραφική». Δύο αιώνες αργότερα ο Θεόφιλος Γκοτιέ χαρακτηρίζει τον Γκρέκο «μεγάλη διάνοια που ξεφεύγει από τα κοινά μέτρα και ζει στα όρια της τρέλας διότι αναζητά το παράδοξο και την ακρότητα», για να πάρουν αργότερα τη σκυτάλη κι άλλοι που υποστήριξαν την ίδια θέση και μάλιστα πιο ακραία. Δεν έλειψε και η άποψη ότι δεν ήταν ο ίδιος τρελός, αλλά ότι χρησιμοποιούσε ως μοντέλα του τους τροφίμους του τρελοκομείου του Τολέδο. Χρειάστηκε να έρθει ο ιμπρεσιονισμός για να απαλλαγεί από την κατηγορία της παράνοιας και να αναγνωριστεί ως τολμηρός κολορίστας.
Μύθος χωρίς ελαττώματα είναι φαγητό χωρίς αλάτι. Γι’ αυτό και ο Γκρέκο κατηγορήθηκε και ως ομοφυλόφιλος – έστω και σε λανθάνουσα μορφή – λόγω της αμφισημίας ορισμένων μορφών του. Μια άλλη συνήθεια του Γκρέκο ήταν ότι κάπνιζε χασίς – σύμφωνα με τον γιατρό Αρτούρο Περέρα – και γι’ αυτό η ζωγραφική του δεν ακολουθούσε την πεπατημένη (!), ενώ μια άλλη άποψη απέδιδε τις παραμορφωμένες μορφές του, που αψηφούσαν τις αναλογίες στο γεγονός ότι είχε αστιγματισμό. Αποψη που καταρρίφθηκε από τον αμερικανό καθηγητή Στιούαρτ Ανστις που υποστήριξε ότι, ακόμη κι αν είχε αστιγματισμό, οι φιγούρες του θα προσαρμόζονταν αναλόγως και θα είχαν φυσιολογικές διαστάσεις. Λίγο αργότερα η εξέταση με ακτίνες Χ των έργων απέδειξε ότι στο αρχικό σχέδιο δεν ήταν παραμορφωμένες οι μορφές και οι αλλαγές γίνονταν κατόπιν, όταν ο Γκρέκο δούλευε από πάνω το χρώμα.
Και αν δεν είχε πρόβλημα με τα μάτια του, τότε γιατί έφτιαχνε τις μορφές του τόσο ψηλόλιγνες και σαν να στροβιλίζονται; «Επειδή είναι πιο όμορφες» υποστηρίζει ο καθηγητής Φερνάντο Μαρίας. «Ολοι θέλουμε να φαινόμαστε ψηλότεροι και επιστρατεύουμε είτε το photoshop είτε οι γυναίκες, επιπλέον, τα τακούνια». Οσο για τις μορφές που στροβιλίζονταν, «από τη στιγμή που τα πρόσωπα στους πίνακες δεν μιλούν, ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί την κίνηση για να τους δώσει λόγο και έκφραση» καταλήγει ο Φερνάντο Μαρίας.
Τα σπουδαιότερα έργα του
Φως στην ελληνική πλευρά του καλλιτέχνη που καθιερώθηκε στον Χάνδακα, κατέκτησε τη Βενετία και τη Ρώμη και αποθεώθηκε στο Τολέδο έρχεται να ρίξει η ειδική έκδοση που θα κυκλοφορήσει την ερχόμενη εβδομάδα με τα «ΝΕΑ Σαββατοκύριακο» (στην έκδοση των 3,5 ευρώ). Οδηγοί σε τούτο το ξεχωριστό ταξίδι είναι τρεις από τις σπουδαιότερες ελληνίδες ερευνήτριες του Γκρέκο, με κείμενα που έγραψαν ειδικά για αυτή την έκδοση: η Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα, διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, η Μαρία Βασιλάκη, καθηγήτρια Ιστορίας της Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και η Μαρία Κωνσταντουδάκη – Κιτρομηλίδου, καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας. Επιπλέον, τα μυστικά της «κουζίνας» του καλλιτέχνη μάς αποκαλύπτει ο Νίκος Μόσχος, από τους πιο επιτυχημένους ζωγράφους της νέας γενιάς, που έχει αντιγράψει πλήθος έργων του Γκρέκο προσπαθώντας να κατανοήσει την τέχνη του. Η έκδοση περιλαμβάνει πλούσιο φωτογραφικό υλικό, τα σπουδαιότερα έργα του Γκρέκο από τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, αναλυτικό χρονολόγιο της πορείας του σπουδαίου μανιεριστή και βασική βιβλιογραφία στα ελληνικά.
