«Ο Μπάιντεν θα πιάσει το νήμα από εκεί που το άφησε ο Ομπάμα»

Θεωρείται αυτή τη στιγμή μια από τις κορυφαίες λόγιες μορφές στη σύγχρονη βορειοαμερικανική κουλτούρα. Μια συγγραφέας που έχει καταφέρει να συγκεράσει το λογοτεχνικό έργο με την πολιτικοποιημένη σκέψη και δράση με έντονη πνευματική διάσταση. Επιστήθια φίλη του πρώην προέδρου Μπαράκ Ομπάμα, η Μέριλιν Ρόμπινσον είναι από τις διανοούμενες που παίρνουν θέση στα δημόσια πράγματα των ΗΠΑ. Φυσικά δεν θα μπορούσε να απέχει και από τις πρόσφατες εκλογές, τις οποίες έζησε πολύ έντονα. Φιλελεύθερη χριστιανή από μικρή, μέλος της Εκκλησίας του Καλβίνου, η συγγραφέας ρίχνει σε κάθε της βιβλίο μέρος του φιλοσοφικού της οπλοστασίου, με το οποίο επιδιώκει να εξερευνήσει την ανθρώπινη συνθήκη. Η αρετή, η υποκρισία, η ντροπή, ο θάνατος, η αμαρτία, ο έρωτας, η πλάνη του βίου, ο προορισμός της εσωτερικής ζωής μας, οι άσωτοι γιοι, αποτελούν ζητήματα που πραγματεύεται η Ρόμπινσον σε κάθε της βιβλίο. Το λογοτεχνικό σώμα γυρνά γύρω από τη φανταστική πόλη Γκίλιαντ. Εκεί παρακολουθούμε τις συνειδησιακές και ψυχολογικές μεταπτώσεις μιας ευρύτερης οικογένειας. Μιας κοινότητας που αντιτίθεται στη γραμμική εξελικτική διαδικασία κατά τον τρόπο που θα επέβαλλε ο καθαρός υλισμός. Τίποτε δεν είναι δεδομένο: το φάσμα των ανθρώπινων σχέσεων και ιδεών εξετάζεται από την αρχή. Ο λόγος, οι πράξεις και οι εσωτερικές διαδρομές που μας κατατρύχουν βρίσκονται στο επίκεντρο μιας λογοτεχνίας που έχει στοχασμό και δίνει έρμα στον ρευστό κόσμο μας. Αυτές οι συντεταγμένες οδήγησαν και στη βράβευση με Πούλιτζερ, Βραβείο Κριτικών Λογοτεχνίας, το Βραβείο του Ιδρύματος Χέμινγουεϊ, αλλά και το Μέγα Βραβείο των Ανθρωπιστικών Επιστημών. Ολα της τα βιβλία κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μεταίχμιο στις εξαιρετικές μεταφράσεις της Κατερίνας Σχινά - τελευταίο εξ αυτών το «Στο σπίτι», όπου ο άσωτος υιός Τζακ Μπάουτον, ύστερα από 20 χρόνια απουσίας, επιστρέφει στην πατρική εστία επιζητώντας να βρει καταφύγιο και να συµφιλιωθεί µε το παρελθόν του.

Εχετε μεγάλη πείρα για την πολιτική σκηνή της χώρας σας. Γνωρίζετε από κοντά κορυφαία στελέχη του Κογκρέσου. Τι άφησε πίσω η κουλτούρα Τραμπ; Ποιες οι προσδοκίες σας από την επερχόμενη διακυβέρνηση Μπάιντεν;

Πράγματι έχω μιλήσει με αρκετούς ανθρώπους της πολιτικής το τελευταίο διάστημα. Καθημερινά πιάνω τον εαυτό μου να σταθμίζει τις υπόγειες διαδρομές αυτού που ονομάζετε τραμπική κουλτούρα. Ειλικρινά χάνω το μέτρο από την κατρακύλα της συγκεκριμένης ηγετικής ομάδας των Ρεπουμπλικανών. Εκπλήσσομαι συνεχώς από το πόσο χαμηλά μπορούν να πέσουν. Το γεγονός ότι υπάρχει σήμερα ένα ευμέγεθες ποσοστό που δηλώνουν μάλιστα άνθρωποι του Θεού και πρόσκεινται φανατικά στον Τραμπ είναι πέρα από κάθε φαντασία. Για εμένα η κουλτούρα του διχασμού και του θανάτου ξεπερνά τα όρια της κατανόησης. Είμαι σε θέση να γνωρίζω τον Μπάιντεν προσωπικά, αλλά έχω κατά νου και την πολιτική του πορεία. Δεν έχω αμφιβολίες για την ειλικρίνεια και την αξιοπρέπειά του. Περιμένω από τη διακυβέρνησή του αρχικά να πιάσει το νήμα από εκεί που το άφησε ο Ομπάμα. Περιμένω την επιστροφή στο κλίμα της καταλλαγής και - γιατί όχι; - της ευγένειας. Εχει δυνατότητες να το πετύχει. Περιμένω επίσης σε πρώτη φάση την επιστροφή του επαγγελματισμού και της σοβαρότητας στα ανώτατα αξιώματα. Η ικανότητα και η εμπιστοσύνη είναι δύο λέξεις - κλειδιά στο ξεκίνημα της νέας κυβέρνησης.

Πολλοί αναλυτές αναφέρουν ότι οι ΗΠΑ είναι ένα σχεδόν διχασμένο έθνος. Η Δημοκρατία βρίσκεται σε κίνδυνο;

Φοβάμαι πως ναι, η αμερικανική δημοκρατία έχει αποκτήσει ακόμη πιο βαθιές πληγές και βρίσκεται σε επικίνδυνη καμπή. Μέσα από τη «λατρεία του ηγέτη Τραμπ» θρεφόταν μια διαρκής εσωτερική απειλή: όλοι τον καταδίωκαν. Ετσι λοιπόν έπρεπε να τους προλάβει εκείνος. Πρώτον, καλλιέργησε μια συστηματική και βαθιά έχθρα προς όσους του έφερναν αντίρρηση. Δεύτερον, δυναμίτισε με ακραίο τρόπο τις κοινωνικές συγκρούσεις της τελευταίας περιόδου. Διαρκής στόχος του, στα όρια της μνησικακίας, οι μορφωμένοι. Ανθρωποι από διαφορετικά μεταξύ τους κοινωνικά στρώματα, που θέλουν για παράδειγμα, μια πιο δίκαιη κατανομή του πλούτου. Ενας πραγματικά ακατανόητος Τραμπ, που το σκεπτικό του δεν είχε κανέναν ειρμό.

Τα τελευταία χρόνια έχουν συντελεστεί κάθετες αλλαγές στην κοινωνία, την οικονομία και τη διανόηση. Πώς εκτιμάτε το πολιτισμικό επίπεδο στις ΗΠΑ και στη Δύση γεγικότερα;

Είναι χαμηλό. Οι άνθρωποι ξόδεψαν χιλιετίες (όπως θα κάνουν και με την τωρινή) προσπαθώντας να καταλάβουν την ιστορία τους. Αυτή η παράξενη ώθηση που μας οδηγεί στον δρόμο της ανακάλυψης, πολύ συχνά μάς αφήνει ελεύθερη την προοπτική να επαναλάβουμε τα ίδια λάθη του παρελθόντος ή έστω, αν είμαστε τυχεροί, να αισθανθούμε το βάρος τους. Δεν εκτιμούμε τα σφάλματά μας. Οι καινούργιες απόπειρες που γίνονται για την κατανόηση της Ιστορίας είναι σαφώς ευπρόσδεκτες. Από τη μεριά μου οφείλω να αποσαφηνίσω ότι δεν θα δηλώσω αισιόδοξη. Πιστεύω ότι αρκετοί όροι του παλιού κόσμου διαμορφώνουν την ουσία των σύγχρονων προβλημάτων, όπως: απληστία, αδικία, διαφθορά. Αυτοί οι όροι εξαρτώνται κάθε φορά από τις ορθές ερμηνείες τους. Ποιες μπορεί να είναι οι λογικές απαιτήσεις ενός μέσου πολίτη σήμερα; Αυτό θα πρέπει να απασχολεί όλους αυτή τη περίοδο. Η οικονομίστικη λογική μάς παρέσυρε χρόνια τώρα σ' ένα ολίσθημα, το οποίο δημιούργησε μια σειρά ακυρωτικών συναισθημάτων, σε ό,τι θεωρούσαμε αδιαπραγμάτευτο δικαίωμα στη ζωή. Για πολύ καιρό είχαμε γίνει συμβατικοί, θα έλεγα. Σκεφτόμασταν πάνω σε αφηρημένες έννοιες, οι οποίες συνδέονται με λογής λογής ιδεολογίες. Αυτό το είδος σκέψης αντικατέστησε το ηθικό μας λεξιλόγιο, το οποίο ψάχνουμε απεγνωσμένα να βρούμε. Χρειάζεται να μιλήσουμε ξανά π.χ. για την απληστία, την ντροπή, τις βασικές μας νοηματοδοτήσεις, οι οποίες εκλάπησαν για δεκαετίες. Εκεί ζει τελικά η Ιστορία.

Ποιο ήταν το αρχικό ερέθισμα για την κατασκευή της περίφημης τριλογίας «Γκίλιαντ»;

Εφτασα στην Αϊοβα από τη Μασαχουσέτη. Ηρθα να βρω έναν τόπο, την ιστορία και τη λογοτεχνία του οποίου πίστευα πως γνώριζα. Οπως οι περισσότεροι Αμερικανοί που πηγαίνουν στις μεσοδυτικές πολιτείες, νόμιζα ότι ήξερα πολλά, όμως... δεν ήξερα τίποτα. Αρχισα να διαβάζω πολύ και να μαθαίνω από τοπικές πηγές για τη δουλεία και τους αγώνες εναντίον της. Αυτό ήταν πρωταρχικό για μένα. Ενα μεγάλο μέρος εκείνου του αγώνα στις αρχές του 20ού αιώνα έλαβε μέρος στις Εκκλησίες των Καλβινιστών. Ξάφνου όλη αυτή η αντάρα της ιστορίας πήρε στο μυαλό μου λογοτεχνική υπόσταση, όταν «αφουγκράστηκα» τη φωνή του πάστορα Τζον Εϊμς, βασικού χαρακτήρα της τριλογίας.

Εχετε ασπαστεί τον καλβινισμό και μέσα από το έργο σας προβάλλετε σημεία της Αγίας Γραφής, την πλάνη του βίου, την έννοια της πρωταρχικής αμαρτίας, το σκληρό πεδίο της ανθρώπινης κατάστασης. Γιατί το πεπρωμένο, ο προορισμός, έχει κύριο βάρος στα βιβλία σας;

Αρχισα από πολύ μικρή να μελετώ θεολογικά κείμενα για να αντεπεξέλθω κατά κάποιον τρόπο στην απώλεια, τον έρωτα και τον θάνατο. Σ' αυτό το σημείο με βοήθησε τα μέγιστα η λογοτεχνία. Η μοίρα είναι πολύ σημαντική για εμένα, όπως σημειώνετε. Από την αρχαία τραγωδία μάλιστα. Οι βασικές επιρροές μου έρχονται από τον Θωμά Ακινάτη και τον Αυγουστίνο, στον τρόπο που ανέλυσαν την υπαινικτική ουσία του προορισμού. Για τον Καλβίνο, έγινε έργο ζωής και γι' αυτό απομονώθηκε. Πολλοί που δεν έχουν μελετήσει θεολογία έχουν ένα εντελώς διαφορετικό σκεπτικό. Τι να πω, ίσως έχουν εν μέρει δίκιο. Επί των ημερών μας όμως, μετά την επίδραση της κβαντοφυσικής, ξέρουμε πως ούτε ο χρόνος ούτε η αιτιότητα στηρίζονται σε ντετερμινιστικά μοντέλα. Απαιτείται η έλευση του προορισμού, του δρόμου προς την ολοκλήρωση. Εδώ περιγράφεται μια αλήθεια μέσα από την οποία ο Θεός μπορεί να δρα ελεύθερα. Να μη βρίσκεται αιχμάλωτος της ίδιας του της δημιουργίας. Να διαχέεται και να μην καθορίζεται. Οπως και να 'χει, ο Ακινάτης και ο Καλβίνος έδωσαν σ' αυτό το πεδίο τη μέγιστη σημασία. Ουδείς από τους δύο επέβαλε θεωρίες για να δεχθούμε σώνει και καλά τον προορισμό μας. Υπαινίχθηκαν την παραίτηση, τη ματαιότητα και την αυθυπέρβαση.

Είστε φιλελεύθερη χριστιανή. Μετά τα τρομοκρατικά χτυπήματα στη Γαλλία και αλλού τα προηγούμενα χρόνια, βλέπουμε μια προσπάθεια δημόσιας διαμάχης ανάμεσα στον Χριστιανισμό και το Ισλάμ. Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα υλικά αυτής της αντιπαράθεσης;

Καταλαβαίνω τι εννοείτε. Δυστυχώς οι θρησκευτικές διαμάχες και μάλιστα τέτοιου πολεμικού ύφους είναι όνειδος για την ίδια τη θρησκεία ως Ολον. Συμβαίνουν από καιρού εις καιρόν διότι πολύς κόσμος έχει την εντύπωση ότι ανήκει σε κάποια κλειστή φυλή ή ομάδα ποδοσφαίρου. Αντί να σκέφτονται πως είναι διάσπαρτες ψυχές που πειθαρχούν στα αιτήματα της δικαιοσύνης, του ελέους και της αγάπης. Οταν η θρησκεία ξεπέφτει σε μια αντιπαράθεση που θυμίζει γήπεδο, όλες οι πλευρές ξεχνούν την πνευματικότητα των παραδόσεών τους. Πιο συγκεκριμένα, η ευρωπαϊκή χριστιανοσύνη έχει χάσει μέρος από τη μαζικότητά της εδώ και δεκαετίες. Αλλά και η Ευρώπη έχει γυρίσει την πλάτη της στις θρησκείες. Χρόνια τώρα βρίσκεται σ' έναν μετεωρισμό όσον αφορά το θέμα. Οι κινήσεις του πολιτικού Ισλάμ έχουν σκοπό να γεμίσουν αυτό το κενό και να τραβήξουν τους «επιφανειακούς» πιστούς χριστιανούς σε μια πολεμική. Ξέρετε χωρίς την ιδέα της διαμάχης, οι κοσμικές Εκκλησίες εκατέρωθεν δεν μπορούν να περπατήσουν. Κι αυτό είναι μεγάλο πρόβλημα. Η ιδέα της απειλής εγείρει σοβαρά ζητήματα ταυτότητας, όπως και πολιτιστικών αναθεωρήσεων και αυτό θα το βλέπουμε όλο και συχνότερα.

Στα βιβλία και στον λόγο σας βλέπουμε την πάλη μεταξύ της αρετής, της υποκρισίας, της αλήθειας και της ατιμίας. Πιστεύετε ότι χρειάζεται να χτίσουμε έναν νέο ηθικό κώδικα;

Νομίζω ότι τα στοιχεία που αναφέρετε πράγματι με απασχολούν συνέχεια και διαχωρίζονται εγγενώς μεταξύ τους. Δεν υπάρχουν καθορισμένα σύνορα και διακρίσεις ανάμεσά τους. Ενα από τα κύρια πιστεύω μου, όπως και του πρόεδρου Ομπάμα για παράδειγμα είναι να νοηματοδοτηθεί ξανά και σε βάθος οτιδήποτε μετράει στη ζωή. Πρέπει να δώσουμε την αμέριστη προσοχή μας στην ταπεινότητα που κάνει τα πράγματα εφικτά. Ο ηθικός κώδικας που λέτε υπάρχει ήδη μέσα μας. Δεν έχουμε βρει όμως ακόμη την ταπεινοφροσύνη που είναι απαραίτητη σήμερα για να τον ξεκλειδώσουμε.

Ποιος είναι ο μεγαλύτερος σας φόβος και πώς τον αντιμετωπίζετε;

Φοβάμαι πολύ πως είμαστε στην άκρη του γκρεμού ως ανθρωπότητα. Φοβάμαι μη χάσουμε την ικμάδα και τα ιδανικά του ανθρώπινου πολιτισμού. Αντιμετωπίζω αυτόν τον φόβο με το να επιχειρώ να μιλώ ανοιχτά για την αναγκαιότητα των ιδανικών και το να γιορτάζω κάθε στιγμή την ομορφιά των πραγμάτων που ίσως μια μέρα χαθούν.

Γνωρίζω ότι είστε πολύ κοντά με τον πρώην πρόεδρο Μπαράκ Ομπάμα, με τον οποίο είχατε κοινή συνέντευξη το 2015 για το «New Yοrk Review of Books». Ποιο είναι το κύριό του χαρακτηριστικό;

Δύσκολο να πω, είναι τόσα που μας συνδέουν. Θα έλεγα ότι ο Ομπάμα είναι πολύ ανθρώπινος και πολιτισμένος στις ιδιωτικές και τις δημόσιες επαφές του. Κάτι που πολλοί αμφισβητούσαν έντονα στην αρχή. Υπηρετεί αυτές τις δημοκρατικές αρετές, κάτι που δεν είναι δεδομένο στην εποχή μας ούτε ευκόλως αναγνωρίσιμο.

Για την αποκλειστική συνέντευξη ευχαριστούμε ιδιαιτέρως το Τμήμα Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Αϊόβα.