Μπούκερ πέρα από ποσοστώσεις

Μεγάλο μέρος της σύγχρονης μυθοπλασίας μοιάζει να θέτει σε παρένθεση την πλοκή και να προωθεί μια πολυπρισματική αποτύπωση κοινωνικών υποσυνόλων. Τα παραδείγματα είναι πολλά και ανήκουν στην αιχμή των λογοτεχνικών τάσεων διεθνώς. Το έκανα με ένα τρόπο κι εγώ στο «Πλέγμα» μου: Αυτόνομες αφηγήσεις, φέτες ζωής ή απλά καθημερινά επεισόδια άξια αφήγησης σύμφωνα με τους αφηγητές / ήρωες, που με κάποιο τρόπο συμπλέκονται εντέλει μεταξύ τους - χαλαρά ή λιγότερο χαλαρά. Αυτά τα βιβλία δεν διεκδικούν υποχρεωτικά μια θεωρητική υπόστρωση, ούτε διακονούν μια συγκεκριμένη κοσμοθεωρία, πολλώ μάλλον μια ιδεολογική κατεύθυνση. Στην καλή τους εκδοχή παράγουν ένα σύστημα σχέσεων και νοηματοδοτούν μια κοινωνία σε αναζήτηση ισορροπίας.   Προϋποθέτουν καλή αφομοίωση των πεπραγμένων της ύστερης φάσης της παγκοσμιοποίησης, αίσθηση των ορίων της ανάπτυξης, απομυθοποίηση των εννοιών της αέναης προόδου, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της απελευθέρωσης, κατανόηση των σύγχρονων αδιεξόδων, κατά περίπτωση κυνισμό και χιούμορ.

Αυτές οι προϋποθέσεις ικανοποιούνται απολύτως εδώ. Οι δώδεκα ηρωίδες της Εβαρίστο, οργανωμένες ανά τρεις σε τέσσερα μεγάλα κεφάλαια, επιδιώκουν εμμονικά την ευτυχία ή απλώς την επαγγελματική επιτυχία σε ένα πολυπολιτισμικό, πολυφυλετικό Λονδίνο (σπανιότερα σε κάποια  άλλη αγγλική τοποθεσία). Είναι όλες γυναίκες, όλες έγχρωμες, με ποικίλα ποσοστά ανάμειξης αίματος, με προέλευση την Αφρική και την Καραϊβική (τις Δυτικές Ινδίες), βρετανίδες υπήκοοι δεύτερης ή και τρίτης γενιάς, ως επί το πλείστον ενσωματωμένες στην αγγλική κοινωνία και το ανεκτικό της περιβάλλον. Τα σεξουαλικά ήθη (κατευθύνσεις) ποικίλλουν, αν και τη μερίδα του λέοντος την έχουν οι λεσβίες φεμινίστριες ή τα μέλη της κοινότητας ΛΟΑΤΚΙ, που προκαλούν πονοκέφαλο ακόμη και στην ίδια τη συγγραφέα με τις πολλαπλές ταυτότητες και τις δυσδιάκριτες διαφορές τους (ανατομικές, πολιτισμικές, βιολογικές, εντέλει ιδεολογικές). Αυτό γίνεται σαφές κυρίως στο δέκατο κεφάλαιο του βιβλίου όταν η νεαρή τρανς Μέγκαν που μεταβάλλεται σε Μόργκαν μυείται στα σύγχρονα ταξινομικά,  ιδεολογικά και αμιγώς σωματικά τεκταινόμενα από την επίδοξη ερωμένη της, αλλά έτσι κι αλλιώς, σχετικές εκδοχές βρίσκονται διάσπαρτες και στα δώδεκα κεφάλαια μέσω των ηρωίδων ή του περιγύρου τους. Δεν λείπουν οι στρέιτ ήρωες(ίδες) αν και σαφώς μειοψηφούν. Πάντως, αν κάτι κυριαρχεί εντυπωσιακά είναι η αίσθηση της ανεκτικότητας προς τις ερωτικές προτιμήσεις του άλλου, έστω και αν αυτή είναι κρυμμένη κάτω από ιστορικές / πολιτισμικές επιστρώσεις καχυποψίας αιώνων.

Τι συνδέει αυτές τις δώδεκα, μεγέθους αυτόνομης νουβέλας,  αφηγήσεις - πέραν του μη λευκού χρώματος της επιδερμίδας των εμπλεκομένων; Καταρχήν η χαλαρή αφήγηση της ζωής των ηρωίδων  μέσω, κατ' αρχήν, ενός επεισοδίου της καθημερινότητάς τους, από όπου θα εκπηγάσουν τα βαθύτερα και ουσιαστικότερα στοιχεία της εξέλιξής τους. Η τρόπον τινά κεντρική ηρωίδα Αμα, θεατρική συγγραφέας και θιασάρχης, ανοίγει τον χορό βαδίζοντας δίπλα στον Τάμεση με κατεύθυνση το Εθνικό Θέατρο. Εκεί, μετά από δεκαετίες αποκλεισμού της από το στάτους κβο και ριζοσπαστικών δράσεών της (θεατρικών, πολιτικών, φεμινιστικών), έγινε επιτέλους δεκτό το έργο της «Η Τελευταία Αμαζόνα της Δαχομέης», με πρωταγωνίστριες μαύρες, λεσβίες, μεσαιωνικές πολεμίστριες στο παλιό αυτό βασίλειο της Δυτικής Αφρικής. Πρόκειται αναμφίβολα για το μεγάλο γεγονός της ζωής της. Η πολιτική ορθότητα έχει πια θριαμβεύσει, η αγγλική (και όχι μόνο) κοινωνία επιδεικνύει τον προοδευτισμό και την ανεκτικότητά της μέσω διπλών αξιοκρατικών κριτηρίων, οι πρώην τριτοκοσμικοί είναι ενσωματωμένοι στο σύστημα και με πλήρη δικαιώματα. Οι ενοχές του λευκού ανθρώπου, όπως θα έλεγε π.χ. ο Πασκάλ Μπρυκνέρ, αντισταθμίζονται με ποσοστώσεις, πρότζεκτ, χρηματοδοτήσεις, βραβεύσεις. Αν μάλιστα είσαι και γκέι τότε οι πόρτες ανοίγουν ακόμη πιο εύκολα. Ολα αυτά υπονοούνται με κομψότητα, χιούμορ και ενσυναίσθηση από την ίδια τη συγγραφέα (το τονίζω, μην υποστώ επίθεση από καμιά ριζοσπαστική δικαιωματική ομάδα), σε ποικίλους διαλόγους μεταξύ πρώην ή νυν συντρόφων και συναγωνιστών.

Τέλος πάντων, σε αυτή την πρεμιέρα συγκλίνουν οι πρωταγωνίστριες του βιβλίου και περί αυτήν αρθρώνεται η αφήγηση. Εκεί κατευθύνεται λ.χ. στο δεύτερο κεφάλαιο και η κόρη της Γιαζ, πανέξυπνο προϊόν διασταύρωσης της Αμα με το σπέρμα του γκέι φίλου της Ρότζερ, φιλόδοξου έγχρωμου πανεπιστημιακού που αξιοποιεί τα εν λόγω προσόντα για μια εύκολη τηλεοπτική καριέρα, με ακαθόριστη «πολιτισμική» θεματική. Η Γιαζ αγαπάει τους γονείς της αλλά είναι ριζοσπάστρια μέχρι που διαπιστώνει ότι μέρος των συμφοιτητριών της, προϊόν, υποτίθεται, καταπίεσης και ρατσισμού, είναι απλούστατα ζάπλουτες και ότι οι υποτιθέμενα διωκόμενοι γονείς τους έχουν κάνει περιουσίες με αδιαφανή μέσα πίσω στις χώρες τους (π.χ. την Αίγυπτο του Μουμπάρακ). Τα πράγματα σχετικοποιούνται: Ο,τι είναι μαύρο δεν είναι κατ' ανάγκην καλό, ότι σχετίζεται με μετανάστευση, πρώην αποικιοκρατία, αντιιμπεριαλιστικές θεωρίες, ομοφυλοφιλία ομοίως, υπονοεί εδώ και αλλού η συγγραφέας. Πάντως, παρά το αμφισβητησιακό της προφίλ, η Γιαζ διεκδικεί ανενδοίαστα τις παροχές του «συστήματος» και τα χαρτζιλίκια γονιών και νονών, για ένα ταξιδάκι στο Λος Αντζελες ή για άλλες ακριβές επιλογές της. Ομοίως στην πρεμιέρα θα παρευρεθεί η πρώην σύντροφος εν όπλοις της Αμα, η όμορφη Ντόμινικ, που έρχεται κατευθείαν από το Χόλιγουντ στο Λονδίνο ειδικά για την παράσταση. Ενσωματωμένη πλέον πλήρως στην αμερικανική βιομηχανία του θεάματος, η Ντόμινικ την είχε κοπανίσει προ ετών για τα μάτια μιας αμερικανίδας ερωμένης, κατέληξε να ζει σε ένα κοινόβιο πλήρως απομονωμένη από τον κόσμο, υπέστη αποκλεισμό και βία από την ίδια την έγχρωμη, λεσβία, χορτοφάγο γκόμενά της  μέχρι να αποδράσει και να βρει τη σωτηρία στο πρώην κατάπτυστο κατεστημένο της τέχνης.

Παρεκβάσεις και ρυθμός

Η κατεδάφιση της πολιτικής ορθότητας γίνεται εδώ πλήρης.  Αλλά στην παράσταση θα συγκλίνουν και ποικίλες άλλες πρωταγωνίστριες (κεντρικές και δευτερεύουσες) του βιβλίου: πρώην συμμαθήτριες, πρώην και νυν ερωμένες, οι κόρες τους, συνάδελφοι, συγκάτοικοι, συγγενείς, οι περισσότεροι μάλλον επιτυχημένοι επαγγελματικά αν και με ποικίλες ταλαιπωρίες του βίου στην πλάτη τους. Στην ποτισμένη με προσέκο δεξίωση που παρατίθεται μετά την πρεμιέρα θα ολοκληρωθεί κατ' ουσίαν το στόρι του βιβλίου. Ο θρίαμβος της Αμα είναι απόλυτος και στο πρόσωπό της δικαιώνεται η μαύρη γκέι κοινότητα - παρά το ότι το έργο μοιάζει κάπως απλοϊκό, αντιφατικό και αναίτια φωνακλάδικο, όπως συνάγουμε από τα λίγα συμφραζόμενα. Οι αμιγείς λευκοί επείγονται να επιδείξουν την προοδευτικότητά τους και τα κοινωνικά δίκτυα έχουν πιάσει δουλειά πριν καλά καλά τελειώσει η παράσταση.

Καθ' οδόν, βέβαια, ως την ολοκλήρωση της αφήγησης έχουμε μάθει πολλά για τις πρωταγωνίστριες, με αναδρομές και σύντομες κοφτές παρεκβάσεις: Τις δυσκολίες της προσαρμογής τους στην αγγλική ζωή, τον ρατσισμό και την καχυποψία που αντιμετώπισαν οι γονείς και οι παππούδες, τα ταπεινά επαγγέλματα που αναγκάσθηκαν να κάνουν, ακόμη και κάποια λυντσαρίσματα. Ωστόσο η Μπερναρντίν Εβαρίστο έχει γυρίσει σελίδα, το ίδιο και η ξεροκέφαλη αντικειμενική πραγματικότητα. Μια ηρωίδα έχει γίνει δασκάλα (η Σέρλι) και από τον αρχικό ενθουσιασμό έχει περάσει στην απόλυτη απομυθοποίηση των νεότερων μαύρων γενιών για την αδιαφορία και τον βίαιο χαρακτήρα τους. Μια άλλη, η Κάρολ (που σημειωτέον κάνει «φυσιολογικό» γάμο και μάλιστα με γόνο της αγγλικής αριστοκρατίας), αν και είχε μητέρα καθαρίστρια, κατάφερε να γίνει χρηματιστηριακό στέλεχος και η Τράπεζά της είναι ανάμεσα στους σπόνσορες της πρεμιέρας στο Εθνικό. Οι αναδρομές και οι παρεκτροπές, θα λέγαμε, της αφήγησης, μας δίνουν μια καλή εικόνα της ζωής των ηρωίδων με έμφαση στα οικογενειακά, τα επαγγελματικά, και την εν γένει αναζήτηση της ευτυχίας, όταν δεν περιορίζονται στην αναζήτηση της ηδονής νέτα σκέτα (και υπάρχει πολλή απ' αυτήν, όπως άλλωστε, ομολογημένα και στη ζωή της ίδιας της Εβαρίστο). Αν και τα φλας μπακ μοιάζουν κάποτε αυθαίρετα, ενσωματώνονται εντέλει μια χαρά στο σώμα του κειμένου και οδηγούν στην κατανόηση της ζωής της κάθε ηρωίδας, και την ασθενή ή δυνατή σχέση της με τις υπόλοιπες. Σε αυτό συμβάλει και ο ρυθμός της αφήγησης, με σύντομες κοφτές παραγράφους των λίγων αράδων, με παντελή απουσία στίξης, όπως και κεφαλαίων γραμμάτων, που δίνουν ένα τρόπον τινά ποιητικό ρυθμό.

Η αίσθηση της ροής
Οι στυλιστικές επιλογές στην αφήγηση δεν μοιάζουν ξεκρέμαστες ή στυλιζαρισμένες, ούτε παρεμποδίζουν την αναγνωσιμότητα/ εμπορικότητα του κειμένου. Το αντίθετο, θα έλεγα. Υπηρετούν την αίσθηση της ροής των ζωών, της ιστορικής εξέλιξης, των συστημικών, τέλος πάντων, παραδοχών του βιβλίου. Η αφήγηση δυναμώνει άλλωστε προς το τέλος όταν εμφανίζονται και δυο-τρεις υπέργηρες ηρωίδες. Η μια εξ αυτών, η Χάτι, είναι σχεδόν εκατοντούτις και στιβαρή ακόμη αγρότισσα στη Βόρεια Αγγλία όπου με φανατισμό υπηρετεί τον πατροπαράδοτο αγγλικό τρόπο ζωής, παρά το ότι η ίδια είναι προϊόν ποικίλων διασταυρώσεων. Είναι στη φάρμα της όπου θα κατευθυνθεί η κυνική καθηγήτρια Πενέλοπι αναζητώντας τους γονείς της. Εχει διαπιστώσει ότι είναι μόνο κατά ένα 17% Αγγλίδα – ύστερα από ένα γενετικό τεστ – και ότι διαθέτει άφθονο ασιατικό, αμερικανικό και αφρικανικό αίμα στις φλέβες της. Οπου και θα βρει επιτέλους τον ελλείποντα κρίκο, δηλαδή τη μητέρα, στο πρόσωπο της Χάτι.
Εντυπωσιακά ρέουσα και ακριβής, ακόμη και ως προς την τρέχουσα ορολογία αλλά και ορισμένες καινούργιες, αμετάφραστες ακόμα έννοιες, η μετάφραση της πολύπειρης Ρένας Χατχούτ. Οπότε, ακόμη και αν θεματικά το βιβλίο μοιάζει να μην ενδιαφέρει μέρος του κοινού (αρχικά μεταξύ αυτών κι εμένα), η επέκταση στα ζητήματα της ενσωμάτωσης και πολιτισμικής σύγκρουσης, η σχετικοποίηση των ηθικών παραδοχών και ο απολαυστικός σαρκασμός ως προς την πολιτική ορθότητα αποδίδονται θαυμάσια, τόσο από τη συγγραφέα όσο και από τη μεταφράστρια. Πρόκειται επιτέλους για ένα Μπούκερ άξιο του θεσμού, που θα ήταν άδικο να αποδοθεί σε πολυπολιτισμικές ποσοστώσεις.

Μπερναρντίν Εβαρίστο
Κορίτσι,
Γυναίκα, Αλλο
Μτφ. Ρένα Χατχούτ,
σελ. 643,
Gutenberg 2020