Για άγνωστους λόγους, η τετραλογία του Λαγού του Τζον Απντάικ (1932-2009), που περιλαμβάνει και μια επιπρόσθετη νουβέλα, δεν μεταφράστηκε ποτέ στην Ελλάδα. Ισως, σκέφτομαι, να είχε εκληφθεί ως υπερβολική αμερικανιά από τα επαναστατικά αντιιμπεριαλιστικά πολιτισμικά ήθη του καιρού εκείνου. Είχα διαβάσει τη μοναδική εξαίρεση, το «Τρέχα Λαγέ», όταν εκδόθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 από τον Οδυσσέα σε μετάφραση Αθηνάς Δημητριάδου και πάντα ανέμενα τη συνέχεια. Αναγκάστηκα τελικά να καταφύγω στις αγγλικές εκδόσεις των βιβλίων. Τώρα, επανακυκλοφόρησε σε μετάφραση Πάνου Τομαρά και με ελαφρώς κουνημένο τίτλο (μάλλον κακώς), ενώ προαναγγέλλονται επίσης τα υπόλοιπα βιβλία της σειράς από τις εκδόσεις Οξύ. Καλώς φυσικά, διότι ο Απντάικ κατάφερε να κατασκευάσει έναν ήρωα που διασχίζει κοντά μισό αιώνα σύγχρονης αμερικανικής (και όχι μόνο) ιστορίας, ενώ η ζωή του διαπλέκεται με τις ποικίλες εξελίξεις στη χώρα του και ανά τον κόσμο.
Από την καθημερινότητα
στην παγκοσμιοποίηση
Ανέκαθεν με εντυπωσίαζε η ικανότητα του συγγραφέα να ξεκινά από το καθημερινό ή ακόμα το ευτελές για να φιλοτεχνήσει επαγωγικά την ευρύτερη εικόνα. Ειδικά το τρίτο βιβλίο της σειράς, το «Ο Λαγός είναι πλούσιος (που απέσπασε όπως και το επόμενο - «Ο Λαγός αναπαύεται» -, το Βραβείο Πούλιτζερ, επιπροσθέτως δε το Εθνικό Βραβείο Βιβλίου και το Βραβείο του Κύκλου Κριτικών), ήταν με τον τρόπο του μια διακήρυξη αρχών της αγγλοσαξονικής μυθοπλαστικής μεθοδολογίας. Ο ήρωας καλούνταν έμμεσα να αντιμετωπίσει τις μεγάλες προκλήσεις και τους μετασχηματισμούς της παγκοσμιοποίησης, ενώ δεν ήταν παρά ένας μάλλον αδιάφορος, ευκατάστατος αντιπρόσωπος της Toyota στη μικρή του πόλη, το Μπρούερ της Πενσιλβάνια: δύο μεγάλες ενεργειακές κρίσεις στη δεκαετία του '70, δραματική άνοδος των τιμών του πετρελαίου, συσσώρευση πετροδολαρίων, διείσδυση των αραβικών και άλλων συμφερόντων στην ως τότε αγέρωχη και θεαματικά αναπτυσσόμενη οικονομία των ΗΠΑ, υστερία των Αμερικανών κατά των ξένων και του OPEC, αναδιάρθρωση των δομών της πανίσχυρης αυτοκινητοβιομηχανίας, υιοθέτηση μικρότερων και συνεπώς οικονομικότερων μοντέλων αυτοκινήτων, τέλος προώθηση των καθαρών τεχνολογιών υπό την πίεση του οικολογικού κινήματος. Παρήλαυναν ακόμη θέματα όπως οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τη ραγδαία επέκταση του ΙΧ, οι αλλαγές στη σχετική νομοθεσία, τα τεχνολογικά ζητήματα βελτίωσης της απόδοσης των μοντέλων, ο ανταγωνισμός με τους Ιάπωνες που κατακτούσαν την αγορά. Ολα τούτα και άλλα πολλά διυλίζονταν μέσα από τη ζωή ενός επιτυχημένου οικονομικά μεσηλίκου με μια δουλειά απολύτως μπανάλ, σε απόλυτα φυσικούς διαλόγους και πειστικές συγκρούσεις.
Ποικίλες κυοφορίες
Τα πιο πάνω κοσμογονικά δεν έχουν ακόμη συμβεί στο πρώτο βιβλίο της σειράς, η δράση του οποίου τοποθετείται στο τέλος της δεκαετίας του 1950. Και όμως, είναι καλό να τα έχουμε υπόψη, διότι ο Χάρι Ανγκστρομ (ο Λαγός του τίτλου) ήδη από τότε τσαλαβουτάει στις κυοφορούμενες εξελίξεις. Σκεφτόμουν ξαναδιαβάζοντας το βιβλίο πόσο δύσκολο είναι για έναν συγγραφέα να γράφει για τις ζωές επαγγελματικά απόμακρων ηρώων. Ο Απντάικ αποδείκνυε από νωρίς ότι απαιτείται τεράστια σε βάθος έρευνα για να κατασκευαστεί ένα φιλόδοξο σύγχρονο μυθιστόρημα με πειστική εκφορά λόγου από πλευράς πρωταγωνιστών. Ο Λαγός, αν και νέος, απόφοιτος λυκείου και γενικά ευχάριστος, συναισθητικός τύπος, βρίσκεται στους αντίποδες της διανόησης. Το πλαίσιο αναφοράς του είναι διά βίου το Μπρούερ, μια μικρομεσαία, όπως είπαμε, πόλη της τάξης των 100.000 κατοίκων δυτικά της Φιλαντέλφια, όπου ζει σε ένα λοφώδες προάστιο όπως ήταν ήδη τότε η κυρίαρχη τάση. Είναι 26 ετών, παντρεμένος, μ' έναν γιο, τον σχεδόν τρίχρονο Νέλσον, και μια κυοφορούμενη κόρη από την ομήλικη σύζυγό του, Τζάνις. Δουλεύει επί του παρόντος σε μια απολύτως κοινότυπη δουλειά (πουλάει αποφλοιωτές για την κουζίνα), αν και υπήρξε μεγάλο αστέρι του μπάσκετ στα λυκειακά του χρόνια, διάσημος στην περιοχή για την ευστοχία και τα τρεξίματά του στο γήπεδο. Τώρα η ζωή τον πνίγει, ενώ το νοικοκυριό είναι άνω κάτω και η περιορισμένη στα οικιακά Τζάνις βλέπει ολημερίς τηλεόραση πίνοντας χωρίς μέτρο.
Ενα βράδυ, νωρίς στο βιβλίο, ο Χάρι νιώθει ότι πνίγεται. Την κοπανάει λοιπόν πηγαίνοντας να πάρει τον μικρό Νέλσον από τους γονείς του. Η φυγή και η περιπλάνηση στην απέραντη ενδοχώρα είναι έτσι κι αλλιώς κεντρικό θέμα στην αμερικανική λογοτεχνία, από τον Μαρκ Τουέιν ως τον Κέρουακ, ωστόσο εδώ ο Λαγός δεν έχει στόχο και στρατηγική. Ενώ ονειρεύεται τη Φλόριντα, χάνεται σε δευτερεύοντες δρόμους της Δυτικής Βιρτζίνια, νοσταλγεί τις ζωές των άλλων σε εστιατόρια και υπαίθρια πάρκινγκ, διασχίζει δασωμένα τοπία για να γυρίσει σύντομα στο Μπρούερ. Δεν θα επιστρέψει ωστόσο σπίτι. Ο παλιός του προπονητής και καθοδηγητής θα τον φιλοξενήσει και θα του γνωρίσει τη Ρουθ, μια καλόκαρδη περιστασιακή πόρνη. Ο ενθουσιώδης Λαγός θα ζήσει μαζί της για κάνα δίμηνο, μέσα σε επιδέξιες σελίδες όπου ξεδιπλώνεται η περίφημη ικανότητα του συγγραφέα να αποδίδει την πραγματική αγάπη για το γυναικείο σώμα αλλά και το ευρύτερο οικοσύστημά του. Βρίσκει περιστασιακή απασχόληση στον κήπο μιας γηραιάς κυρίας δίνοντάς της κυριολεκτικά ζωή, και γενικά κινείται με άνεση σε έναν αστικό ιστό που προσφέρει άπειρες ευκαιρίες σε όλα τα επίπεδα. Η Αμερική αναπτύσσεται ραγδαία ακόμη τότε, η Αμερική δίνει τον τόνο, η Αμερική ομνύει στην ελευθερία του ατόμου, οπότε οι παράπλευρες επιπτώσεις των επιλογών του μοιάζουν επί του παρόντος αμελητέες.
Ηθικά και άλλα όρια
Ωσπου βέβαια οι υποχρεώσεις της ζωής τού χτυπούν την πόρτα. Η Τζάνις βρίσκεται στην κλινική για να γεννήσει το δεύτερο παιδί και ξεκινά η διαδικασία επανασύνδεσης με την οικογένειά του. Ο Χάρι έχει ούτως ή άλλως μεγάλη καρδιά, είναι ευχάριστος, αγαπησιάρης και αρέσει σε όλους, όπως επισημαίνουν ποικίλοι δευτεραγωνιστές στη διάρκεια της αφήγησης. Οπότε οι πάντες τον συγχωρούν εντέλει, αρχής γενομένης από την Τζάνις. Μάλιστα ο πεθερός του θα τον προσλάβει στην επιχείρησή του πώλησης μεταχειρισμένων αυτοκινήτων, κάτι αποφασιστικής σημασίας για τη συνέχεια της τετραλογίας, αφού στον κλάδο αυτόν είναι που θα στεριώσει και θα βγάλει λεφτά. Συν βεβαίως το ότι είναι η κυρίαρχη ιδεολογία του ΙΧ που θα δώσει την ευκαιρία στον Απντάικ να αναλύσει τον σύγχρονο τρόπο ζωής και το κυρίαρχο βιομηχανικό μοντέλο.
Το βιβλίο δεν τελειώνει ωστόσο με την επιστροφή του απολωλότος κατ' οίκον και την επίδειξη της απεριόριστης ικανότητάς του να αγαπά τη σύζυγο, τα παιδιά ή ακόμη την πόλη και τον περίγυρό του. Οι πειρασμοί είναι διάχυτοι, τα νεόκοπα θηλυκά είναι επιδεικτικά και διαθέσιμα και ο Χάρι θα προσελκυσθεί μεταξύ άλλων από τη σύζυγο του πάστορα που έχει αναλάβει την επάνοδό του στον ίσιο δρόμο. Μέσα σε πειστικά δοσμένες σελίδες διαλόγων και πρακτικών περί τη θρησκευτική πίστη στη σύγχρονη υλιστική κοινωνία οι δύο άντρες γίνονται φίλοι και ο Χάρι τελικά δεν θα ενδώσει στην ανοιχτή πρόκληση της συζύγου, παρά τις φαντασιώσεις του. Ωστόσο δεν θα κάτσει για πολύ στ' αβγά του. Μια αλυσίδα γεγονότων θα τον οδηγήσει σε νέα απόδραση, μακριά από τη λεχώνα, ανερωτική επί του παρόντος Τζάνις, και στην εκ νέου καταφυγή στην πικραμένη, εγκαταλειμμένη Ρουθ. Δεν θέλω να μπω σε λεπτομέρειες για το δραματικό τέλος. Παρά το ότι ο δρομέας Λαγός φεύγει και ξαναφεύγει τρέχοντας, το τέλος του βιβλίου μένει ανοιχτό στις ενδεχομενικότητες της ζωής, μετά από μια παρατεταμένη κορύφωση όπου ένα μωρό πεθαίνει και ένα άλλο πρόκειται να γεννηθεί σε μια απόλυτη συμμετρία μεταξύ ζωής και θανάτου.
Ο συγγραφέας
Η ουσία είναι ο κόσμος που αλλάζει
Ο Τζον Απντάικ (1932-2009) είναι αναμφίβολα εμβληματική φιγούρα των σύγχρονων αμερικανικών γραμμάτων. Ηδη τα χρόνια εκείνα έγραφε για το «New Yorker» και ο Λαγός του έγινε δεκτός με ιδιαίτερη θέρμη. Γράφει άμεσα, σε ενεστώτα χρόνο που προσδίδει στο βιβλίο ζωντάνια και έλλογο σασπένς, σε μια πλασματική τριτοπρόσωπη αφήγηση όπου ο συγγραφέας και ο κεντρικός ήρωας συντήκουν τις ματιές τους. Πού και πού μπαίνει στο μυαλό και άλλων ηρώων για να αφηγηθεί την εκδοχή τους (τον ψυχισμό τους, αν θέλετε). Δεν τα δίνει όλα για το στυλ και το ύφος – στην περίπτωσή του προηγείται η ουσία. Και η ουσία είναι ότι έχουμε έναν ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο που πρέπει να τον αδράξουμε σε όλη του τη λεπτομερή πολυπλοκότητα. Διά μέσου της τετραλογίας παρελαύνουν οι αλλαγές στην τεχνολογία, την πολεοδομία, τα καταναλωτικά πρότυπα, τις μόδες, τα πολιτισμικά προϊόντα και τις ιδεολογίες από τη σκοπιά του μέσου ανθρώπου. Κυρίως όμως αναπτύσσονται οι οικονομικοί μετασχηματισμοί που στα ύστερα χρόνια του συγγραφέα είχαν ήδη αρχίσει να οδηγούν σε απαξίωση και υψηλή ανεργία τις περιοχές του Βορρά με τη βαριά βιομηχανία – όπως η Πενσιλβάνια.
Προς το παρόν πάντως, στην αφηγηματική ολοκλήρωση του βιβλίου, τα περιθώρια ελιγμών και υιοθέτησης ακόμα και ακραίων επιλογών είναι ορθάνοιχτα. Στα ανακύπτοντα ηθικά διλήμματα που απορρέουν από την απειρία δυνατοτήτων τον καιρό εκείνο κυριαρχεί σε τελική ανάλυση η ελευθερία. Ακόμα και η παγίδευση του Λαγού στα ειωθότα μοιάζει με ελεύθερη επιλογή που κανοναρχείται από την αγάπη για τον περίγυρό του. Ο ίδιος ο Απντάικ είναι και δεν είναι ο Λαγός. Ο ήρωάς του αγαπάει την ανθρωπότητα όπως και ο ίδιος, ενώ η ανάδειξη του ποταπού και του ασήμαντου των ανθρώπων σε πρωτεύον στοιχείο είναι η μεγάλη του μαστοριά. Κατά τα άλλα, δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο διαφορετική η ζωή ενός εμπόρου της μικρής πόλης, μελλοντικού αντιπροσώπου της TOYOTA, και ενός λίγο - πολύ νεοϋορκέζου διανοουμένου. Αλλά σε τελευταία ανάλυση αυτό που παίζει τον καθοριστικό ρόλο είναι οι τόποι και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο. Είμαστε παιδιά του χώρου (του φυσικού υποδοχέα) που μας γέννησε, μοιάζει να λέει ο Απντάικ. Επιπλέον, μεγάλες άγνωστες δυνάμεις κυβερνούν τις μικρές ασήμαντες ζωές των ανθρώπων. Ως πότε λοιπόν (και ως πού, εδώ που τα λέμε) θα τρέχει ο Λαγός;
Τζον Απντάικ
Λαγέ, τρέξε
Μτφ. Πάνος Τομαράς, επίμ. Σώτη Τριανταφύλλου
Εκδ. Οξύ, 2020, σελ. 437
Τιμή 17,95 ευρώ
Έντυπη Έκδοση
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου του tanea.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
