«Χρειαζόμαστε ιστορίες, ακόμη και τις ακραίες»

Με τον Ντον ΝτεΛίλο είσαι ανά πάσα στιγμή ασφαλής ότι θα συναντήσεις βασικά μοτίβα της τέχνης του πίσω από φαινομενικά στυλιζαρισμένες προτάσεις. Είναι η ίδια στιγμή που πέφτεις από ύψος 10.000 μέτρων σε ένα λογοτεχνικό τοπίο που μοιάζει πρωτόγνωρο, ικανό να σε αιφνιδιάσει σαν να ήταν το πρώτο του βιβλίο. Στο «Zero K» οι δύο αυτές αντιφάσεις συναντιούνται ξανά. Από τις πρώτες σελίδες θέλεις να το σταμπάρεις ως την πλέον πρόσφατη φουτουριστική σύλληψη του Μεγάλου Ντον λόγω της πλοκής: ο Τζέφρι Λόκχαρτ αφηγείται το εγχείρημα του πατέρα του, Ρος, που έχει ξοδέψει χρόνο και χρήμα για να πραγματοποιήσει το πείραμα της κρυογονικής αναστολής στη μονάδα Zero K (το απόλυτο μηδέν, η θερμοκρασία της κρυοσυντήρησης των νεκρών), κάπου στη στέπα του Καζακστάν. Σκοπός του είναι να βοηθήσει τη δεύτερη σύζυγό του, την αρχαιολόγο Αρτις Μαρτινό, να απαλλαγεί από την ασθένειά της και να ξαναγεννηθεί στο μέλλον μέσα από μια διαδικασία «μοριακής ανασυγκρότησης».

Μια χειρονομία αγάπης μέσα σε ένα σύμπαν μεγαλεπήβολο, υπερφυσικό. Μη φανταστεί κανείς ότι ο ΝτεΛίλο εξαντλεί τη δεξιοτεχνία του στις διακλαδώσεις της υπόθεσης. Δεν είναι η πρώτη φορά που στα σημαντικά βιβλία του υπάρχει η αίσθηση της «ακινησίας» και της ανάγκης για περισυλλογή - παρεμπιπτόντως, η λέξη εμφανίζεται στην πέμπτη αράδα του «Zero K». Μόλις στο προηγούμενο μυθιστόρημά του, το «Point Omega» (Εστία, 2013, μτφ. Ελένη Γιαννακάκη), ο χαρακτήρας της αρχής παρακολουθεί τη βιντεοεγκατάσταση του Ντάγκλας Γκόρντον «24 Hour Psycho» στο MoMA της Νέας Υόρκης:

Οσο λιγότερα πράγματα υπήρχαν για να δει, όσο πιο έντονα κοιτούσε, τόσο πιο πολλά έβλεπε. Κι αυτός ήταν ο στόχος. Να δεις τι υπάρχει εδώ, τελικά να κοιτάς και να ξέρεις πως κοιτάς, να νιώθεις το χρόνο να περνάει, να υπάρχεις ζωντανός σε οτιδήποτε συμβαίνει στις απειροελάχιστες αντιληπτικές εντυπώσεις της κίνησης.

Οσο λιγότερες πληροφορίες υπάρχουν στις λειασμένες προτάσεις του ΝτεΛίλο τόσο πιο πολλές ιδέες ανακαλύπτουμε. Κάτω από το εντυπωσιακό πείραμα στο «Zero K» κρύβονται απανωτά επίπεδα επιστημονικής και ιστορικής γνώσης, τα οποία ο συγγραφέας δεν δείχνει ποτέ με το δάχτυλο στους επίδοξους αναγνώστες του. Πίσω από τις οθόνες του εργαστηρίου κρυοσυντήρησης, οι οποίες προβάλλουν εικόνες καταστροφικής πλημμύρας, τυφώνα, πολέμων στη Μέση Ανατολή και μια άδεια μαρμάρινη αίθουσα, κρύβεται το νέο πείραμα του συγγραφέα με τη γραφή. Η ιστορία που αφηγείται είναι, όπως πάντα, η επιφάνεια. Και κάτω από αυτήν κρύβεται το υπαρξιακό άγχος του, η αίσθηση ενός ηθικού χρέους απέναντι στις λέξεις. Οπως το περιέγραφε ο ερημίτης συγγραφέας Μπιλ Γκρέι το 1991 στο «Μάο ΙΙ» (στα ελληνικά εκδ. Χατζηνικολή, 1996, μτφ. Μαρία Σκάρα), το κατεξοχήν μυθιστόρημα του ΝτεΛίλο για το μυθιστόρημα:

Κάθε φράση κρύβει μιαν αλήθεια στο τέλος της και ο συγγραφέας μαθαίνει πώς να την αναγνωρίζει όταν φτάνει τελικά εκεί. Επιφανειακά, αυτή η αλήθεια είναι η ισορροπία της φράσης, ο ρυθμός της και το ισοστάθμισμά της. Στο βάθος όμως είναι η ακεραιότητα του συγγραφέα καθώς εναρμονίζεται προς τη γλώσσα. Πάντα έβλεπα τον εαυτό μου σε φράσεις. Αρχίζω ν' αναγνωρίζω τον εαυτό μου, λέξη προς λέξη, καθώς δουλεύω μια φράση. Η γλώσσα των βιβλίων μου με σκιαγραφεί ως άνθρωπο. Υπάρχει μια ηθική δύναμη σε μια φράση, όταν αυτή βγαίνει σωστή. Εκφράζει τη θέληση του συγγραφέα να ζήσει.

Αυτός είναι ο μέγας Ρομαντικός την εποχή της τεχνολογικής έξαρσης. Κάθε φορά επιστρέφει στα απολύτως απαραίτητα. Ακόμη και η μονάδα κρυοσυντήρησης, άλλωστε, μέσα στο «Zero K» είναι μια άλλη εκδοχή ενός αρχαίου τάφου με τα κτερίσματά του. Προπομποί οδηγούν και εδώ τους όχι-ακόμη-νεκρούς στους θαλάμους τους, γυμνούς, άτριχους, ξυρισμένους. Η κάψουλα όπου «ενταφιάζονται» είναι το Καθαρτήριο σε μικρογραφία. Αλλά και ένα υλικό σήμα για όσους μένουν πίσω. Ενα έργο τέχνης, σαν προθήκη για αγάλματα. Οταν ο Τζέφρι αντικρίζει την Αρτις κοντά στο τέλος, η εικόνα θυμίζει φωτεινή εγκατάσταση:

Το σώμα της έμοιαζε να εκπέμπει ένα εσωτερικό φως. Στεκόταν όρθια, στις μύτες των ποδιών, το ξυρισμένο κεφάλι σηκωμένο ψηλά, τα μάτια κλειστά, τα στήθη στητά. Ηταν μια εξιδανικευμένη ανθρώπινη μορφή, πίσω από μια βιτρίνα μεν αλλά ήταν η Αρτις. Τα χέρια της ακουμπούσαν στα πλευρά, οι άκρες των δαχτύλων άγγιζαν τους μηρούς, τα πόδια ήταν ελαφρώς ανοιχτά. Ηταν όμορφο θέαμα. Το ανθρώπινο σώμα ως πρότυπο δημιουργίας.

Είναι σε σημεία όπως το παραπάνω που αντιλαμβάνεσαι ότι τα μηνύματα που έκλεισε μέσα στην μποτίλια ο ΝτεΛίλο είναι τα ίδια που ταξιδεύουν από τον καιρό της «Americana», διαπερνούν τον «Υπόγειο κόσμο» και φτάνουν ώς τους «Χρόνους του σώματος»: οι νευρώσεις της ψυχροπολεμικής εποχής, το δέος μπροστά στην κατακλυσμιαία τεχνολογική αλλαγή, η αρχαϊκή παράνοια που επιβιώνει στον σύγχρονο κόσμο (μια σκέψη από τον μέγιστο Τόμας Πίντσον), η αναζήτηση της ταυτότητας μέσω μιας προσωπικής θρησκείας, η αθανασία της τέχνης. Η τελευταία σύλληψη επιβιώνει στο «Zero K» ως μία από τις ύστατες αναλαμπές της Αρτις πριν προετοιμαστεί για το πέρασμα στο limbo:

Αυτό το μέρος, όλο αυτό το μέρος, μου φαίνεται μεταβατικό. Είναι γεμάτο ανθρώπους που έρχονται και φεύγουν. Κι έπειτα έχεις τους άλλους, εκείνους που φεύγουν κατά μία έννοια, όπως εγώ, αλλά μένουν κατά μία άλλη έννοια, όπως εγώ. Μένουν και περιμένουν. Το μόνο πράγμα που δεν είναι εφήμερο είναι τα έργα τέχνης. Δεν απευθύνονται σε κάποιο κοινό. Δημιουργήθηκαν απλώς για να υπάρχουν εδώ.

Τα έργα τέχνης, όπως το μυθιστόρημα, λέει στη γραπτή συνέντευξή του ο ΝτεΛίλο, «συνεχίζουν να μιλούν στους αναγνώστες». Κι αυτό είναι ήδη αρκετό για να θέσει σε λειτουργία τους μηχανισμούς εγρήγορσης ενός προφήτη την εποχή του τρόμου. Συναισθάνεται, λοιπόν, κανείς στιγμιαία τη μεταφραστική αποστολή της συναδέλφου Λαμπρινής Κουζέλη, που έπρεπε να περάσει από τον ερημότοπο του «Zero K» (έτσι αποδίδει το ελιοτικό «Waste Land» του Καζακστάν) ήδη από την πρώτη - καίρια - πρόταση: «Ολοι θέλουν δικό τους το τέλος του κόσμου». Κατά μία έννοια, το εγχείρημα του συγγραφέα είχε συμπυκνωθεί ήδη σε οκτώ λέξεις: ψάξτε τον ρυθμό, ανακαλύψτε την ποιητικότητα κάτω από την επιφάνεια.

Αργά ή γρήγορα θα φτάναμε και σ' αυτό το μυθιστόρημα στην υπόσχεση μιας υπέρβασης μέσω του ιδιοσυγκρασιακού λυρισμού, ο οποίος χρειάστηκε να περάσει μέσα από τους παγερούς θαλάμους της κρυογονικής - από μια «τεχνολογία που βασίζεται στην πίστη», όπως λέει ένας από τους χαρακτήρες. Αργά ή γρήγορα, ο λυρισμός θα λουζόταν στο φως. Υστερα από το αχανές τοπίο της Κεντρικής Ασίας θα επέστρεφε στο Μανχάταν, σαν τελική κατάφαση προς το δέος της καθημερινότητας.

Ο ολοστρόγγυλος ηλιακός δίσκος έβαφε κόκκινους τους δρόμους, έκανε τους ουρανοξύστες ν' αστράφτουν και είπα μέσα μου πως το παιδί δεν έβλεπε τον ουρανό να πέφτει στο κεφάλι μας αλλά ένιωθε αγνή κατάπληξη μπροστά στο ερωτικό σμίξιμο της γης με τον ήλιο.

Συνέντευξη

«Το μυθιστόρημα παραμένει μια φωνή δημοκρατίας»

Στο «Zero K.» η εξέλιξη βασίζεται σε ένα πείραμα κρυοσυντήρησης. Χρειάστηκε να κάνετε μεγάλη έρευνα - και σε ποιους τομείς - πριν γράψετε;

Ναι, η έρευνα που έκανα αφορούσε το ζήτημα της επιμήκυνσης της ζωής με τα πρωτόγνωρα μέσα που δοκιμάζουμε στην εποχή μας. Οπότε αφορούσε και το δίκαιο, τη θρησκεία, την ανθρώπινη ταυτότητα, μέχρι πού μπορεί να φτάσει η τεχνολογία. Ηταν μια δουλειά παραγωγική, η οποία συνεχιζόταν σε διαφορετικά επίπεδα από τη στιγμή που ξεκίνησα να γράφω το μυθιστόρημα, σειρά προς σειρά, σελίδα προς σελίδα.

Ποια ιδέα ή εικόνα θα επιλέγατε εσείς προσωπικά για τον πυρήνα του «Zero K»;

Ως κεντρική εικόνα φανταστείτε ένα γυμνό ανθρώπινο σώμα μέσα στον θάλαμο κρυοσυντήρησης. Ως κεντρική ιδέα, την εξοικείωση μιας οικογένειας με την επιστημονική και συναισθηματική πορεία προς την προοπτική της αθανασίας.

Πώς θα αντιδρούσατε εάν ένας αναγνώστης σας έλεγε ότι κάτω από τα επίπεδα της τεχνητής νοημοσύνης και της υψηλής τεχνολογίας ανακάλυψε και πάλι το κρυφό δέος για την καθημερινή ζωή;

Συμφωνώ. Η μεγάλη υπόσχεση μιας μελλοντικής κατάκτησης - η συντήρηση του ανθρώπινου σώματος μέσω της κρυονικής - συνοδεύεται στο μυθιστόρημα από τις χαρές και το τυχαίο θαύμα μέσα σε μια ημέρα μιας εβδομάδας όπως όλες οι άλλες.

Πιστεύετε ότι ο Μπιλ Γκρέι από το «Μάο ΙΙ» έχει ακόμη δίκιο όταν λέει ότι «πιστεύει στο μυθιστόρημα», επειδή είναι «μια δημοκρατική φωνή»;

Ναι, το μυθιστόρημα παραμένει μια φωνή δημοκρατίας. Ακόμη και αν η παραδοσιακή σημασία του μειώνεται ώς έναν βαθμό, μπορεί ακόμη να μιλήσει σε ενημερωμένους αναγνώστες με τον ίδιο τρόπο όπως παλιότερα. Οι φανταστικοί χαρακτήρες, οι «άνθρωποι» που ζουν στο χαρτί ή σε μια οθόνη υπολογιστή, συνεχίζουν να συγκινούν τον αναγνώστη. Αυτή είναι η τέχνη της αφήγησης όπως έχει διαμορφωθεί μέσα στους αιώνες. Θέλουμε ιστορίες ακόμη και με τη μορφή του ακραίου μυστηρίου, ακόμη και όταν δύσκολα τις προσεγγίζουμε. Αυτό είναι το Μυθιστόρημα και το χρειαζόμαστε.

Μπορείτε να θυμηθείτε την πρώτη αράδα ή την εναρκτήρια σκηνή σε μυθιστόρημα που σας συγκινεί μέχρι σήμερα;

Εχω απομνημονεύσει μία πρόταση από πολύ παλιά: «Στο τέλος του καλοκαιρού εκείνης της χρονιάς ζούσαμε σ' ένα σπίτι σ' ένα χωριό με θέα το ποτάμι και την πεδιάδα μέχρι τα βουνά». Και μια δεύτερη: «Η κοίτη του ποταμού ήταν γεμάτη βότσαλα και λιθάρια, στεγνά και ξασπρισμένα από τον ήλιο, και το νερό, καθάριο και καταγάλανο, κυλούσε γοργά μέσα στα αυλάκια». Είναι Χεμινγουέι, οι δύο πρώτες προτάσεις από τον "Αποχαιρετισμό στα όπλα" (σ.σ.: στα ελληνικά από τον Καστανιώτη, 2004, σε μετάφραση Άννας Παπασταύρου). Όμορφο γράψιμο, φαινομενικά απλό, αλλά με ρυθμό και βάθος που μόνο ο Χεμινγουέι μπορεί να δώσει.

Πώς αντιδράτε όταν σας ρωτούν εάν κάποιο από τα βιβλία σας έχει αλλάξει τον τρόπο που βλέπουν τον κόσμο;

Γνωρίζω αυτές τις ερωτήσεις, ναι. Πόσο βαθιά επηρεάζουν τα μυθιστορήματα το όραμα του καθενός για τον κόσμο; Μπορεί ένα μυθιστόρημα να σώσει τη ζωή ενός αναγνώστη; Αυτή είναι η δύναμη της μυθοπλασίας. Ενας συγγραφέας γράφει λίγες αράδες - ένας άντρας ή μια γυναίκα τις διαβάζουν κάπου στον κόσμο είτε στο πρωτότυπο είτε σε μετάφραση. Είναι μια καινούργια πρόσληψη που γεννά καινούργιες δυνατότητες. Ας θυμηθούμε τον Τζέιμς Τζόις, τη Φλάνερι Ο'Κόνορ, τον Χέρμαν Μπροχ - η λίστα των ονομάτων εμπλουτίζεται συνεχώς. Οσο για τα δικά μου βιβλία; Ναι, το ακούω πού και πού από διαφορετικούς ανθρώπους και, ξέρετε, είναι ικανοποιητικό να γνωρίζεις ότι ένας συγγραφέας που κάθεται πίσω από το γραφείο του μπορεί να επηρεάζει τη φαντασία ενός αγνώστου.

Ποιο είναι πλέον το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό σας όταν ακούτε το όνομα Φίλιπ Ροθ;

Το γεγονός ότι ο Φίλιπ κι εγώ ήμασταν φίλοι για πολλά πολλά χρόνια. Μιλούσαμε για το μπέιζμπολ, τη λογοτεχνία κ.ά. Είχε πολλούς φίλους, οι οποίοι μετά τον θάνατό του συγκεντρώνονταν με διαφορετικές αφορμές για να τον θυμηθούν. Είναι τιμή μου που υπήρξα ένας από αυτούς τους φίλους.

Ποιο είναι ένα βιβλίο που διαβάσατε πρόσφατα και είχε αληθινή επίδραση επάνω σας;

Ξαναδιάβασα πρόσφατα (σ.σ.: το ερωτηματολόγιο στάλθηκε τον περασμένο Απρίλιο) το τελευταίο μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ, τη «Νέμεση». Δυνατό βιβλίο και μια αξέχαστη τελευταία σελίδα.

Υπάρχει κάτι που λαχταράτε να κάνετε το πρωί;

Ναι. Να ξαναπέφτω για ύπνο.

Ντον ΝτεΛίλο
Zero K
Μτφ. Λαμπρινή Κουζέλη, σελ. 311