Το όνομά του έχει ταυτιστεί με τον Παρθενώνα, ενώ κι ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Διός στην Ολυμπία, έφερε την υπογραφή του. Παρ’ όλ’ αυτά, η πρώτη έκθεση – αφιέρωμα στον κορυφαίο κατά πολλούς γλύπτη της κλασικής αρχαιότητας, τον Φειδία, δεν διοργανώνεται στην Ελλάδα, αλλά στην Ιταλία, και συγκεκριμένα στα Μουσεία του Καπιτωλίου στη Ρώμη. Στη Βίλα Καφαρέλι συγκεντρώθηκαν περισσότερα από 100 αντικείμενα από 21 μουσεία – από το Μουσείο Ακρόπολης και το Εθνικό Αρχαιολογικό έως το Λούβρο και το Μητροπολιτικό της Νέας Υόρκης –, αρκετά εκ των οποίων εκτίθενται για πρώτη φορά επιβεβαιώνοντας τη ρήση του Ογκίστ Ροντέν, η οποία αποτελεί και μότο της έκθεσης, «Κανείς δεν θα ξεπεράσει ποτέ τον Φειδία».

Η δημιουργική του ιδιοφυΐα που άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα της από τον 5ο αι. π.Χ. έως τις μέρες μας, οι λιγοστές πτυχές της ζωής του που είναι γνωστές και το έργο του, όπως σώζεται σε αδιευκρίνιστο βαθμό μέσα από τον γλυπτό διάκοσμο του Παρθενώνα αλλά και από αντίγραφα και λογοτεχνικές πηγές, εξετάζονται στην έκθεση «Φειδίας»: την πρώτη ενός κύκλου πέντε εκθέσεων υπό τη θεματική ομπρέλα «Οι μεγάλοι δάσκαλοι της αρχαίας Ελλάδας», που έχουν ως στόχο να δώσουν την ευκαιρία στο ευρύ κοινό να γνωρίσει όσο το δυνατόν πιο διεισδυτικά τους βασικούς πρωταγωνιστές της αρχαίας ελληνικής γλυπτικής.

Εκθέματα που ταξίδεψαν

Για να επιτευχθεί ο στόχος χρειάστηκε να ταξιδέψουν στη Ρώμη τέσσερα θραύσματα της ζωφόρου: ένας οπλίτης από τη βόρεια πλευρά και ένας νέος που συνοδεύει ένα βόδι για τη θυσία προς τιμήν της θεάς Αθηνάς από τη νότια πλευρά από το Μουσείο Ακρόπολης, και δύο ακόμη – ένα με ιππείς και ένα με θαλλοφόρους – από το Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης της Βιέννης, για τα οποία έχουν ξεκινήσει συζητήσεις σχετικά με το ενδεχόμενο επαναπατρισμού τους, όπως είχε αποκαλυφθεί κατά τη διάρκεια επίσκεψης του τέως υπουργού Εξωτερικών Νίκου Δένδια τον Μάιο στην Αυστρία. Ο Κώδικας Χάμιλτον 254 από την Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου, ένα χειρόγραφο του 15ου αιώνα με την πρώτη απεικόνιση του Παρθενώνα στην Ευρώπη. Το σημειωματάριο του Ζακ Κάρεϊ (1674) από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, στο οποίο έχει αποτυπωθεί ο διάκοσμος του Παρθενώνα πριν από την έκρηξη του 1687 από τον Μοροζίνι. Κι ένα ομοίωμα του ναού του Διός στην Ολυμπία που δημιουργήθηκε το 1997 και ανήκει στις συλλογές του Λούβρου.

Ποιο είναι όμως το αφήγημα που ξεδιπλώνεται στις έξι ενότητες της έκθεσης, οι οποίες επιχειρούν να φωτίσουν το πρόσωπο, το έργο και την εποχή του Φειδία, τη δράση του εκτός Αθηνών, την κληρονομιά του και το αποτύπωμά του πέρα από το τέλος του αρχαίου κόσμου; Το αποκαλύπτει απαντώντας στις ερωτήσεις του «Νσυν» ο έφορος πολιτιστικής κληρονομιάς της Ρώμης, διευθυντής των Μουσείων του Καπιτωλίου και επιμελητής της έκθεσης, Κλάουντιο Παρίζι Πρεζίτσε.

Ποιος είναι ο σκοπός αυτής της έκθεσης;

Δίνει σάρκα στο φάντασμα του Φειδία μέσα από μια πλούσια συλλογή γλυπτών, νομισμάτων, αρχαιολογικών αντικειμένων, σχεδίων και έργων τέχνης που μας επιτρέπουν να «ανακαλύψουμε» αυτό που δεν βλέπουμε πια επειδή έχει χαθεί.

Ο Φειδίας συνδέεται τόσο με τον Παρθενώνα όσο και με ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Διός στην Ολυμπία. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά που τον έκαναν να ξεχωρίζει από τους άλλους γλύπτες της εποχής του;

Ηδη στην αρχαιότητα ο Φειδίας θεωρούνταν ο σπουδαιότερος γλύπτης. Μπορούσε να δουλέψει το μάρμαρο, να λιώσει τον χαλκό, να χαράξει το ελεφαντόδοτο· είχε άριστη γνώση της οπτικής και της γεωμετρίας. Επρόκειτο για μια πολυσχιδή προσωπικότητα, με μεγάλες οργανωτικές ικανότητες. Λόγω αυτών των εξαιρετικών δεξιοτήτων του, ο Φειδίας ξεχώριζε ανάμεσα στους σύγχρονούς του και ο Περικλής αποφάσισε να του αναθέσει τον ρόλο του επικεφαλής των έργων ανέγερσης του Παρθενώνα.

Ποιο είναι το χαρακτηριστικό εκείνο στοιχείο που καθιστά αναγνωρίσιμη την υπογραφή του;

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του εντοπίζεται στην απόδοση των υφασμάτων. Ειδικά στις μορφές των αετωμάτων του Παρθενώνα φτάνει στο αποκορύφωμα της φυσικότητας, ειδικά όσον αφορά τα λεπτά υφάσματα που προσκολλώνται στο σώμα σε σημείο που να φαίνονται βρεγμένα. Εξού και ο όρος «υγρό στυλ», που επινοήθηκε από τους ιστορικούς της κλασικής τέχνης για να περιγράψει το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό.

Ποιο ποσοστό των έργων του Φειδία έφτασε σε εμάς; Μας είναι γνωστές οι δημιουργίες του κατά κύριο λόγο από ρωμαϊκά αντίγραφα;

Ο Φειδίας είναι ένας από τους λίγους αρχαίους καλλιτέχνες του οποίου ένας σημαντικός αριθμός πρωτότυπων έργων θα μπορούσε να έχει διασωθεί ως τις μέρες μας. Ωστόσο, είναι απαραίτητη η χρήση της φράσης «θα μπορούσε», διότι δεν είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε με ακρίβεια το χέρι του στα Γλυπτά του Παρθενώνα. Από τις πηγές γνωρίζουμε ότι ήταν ο συντονιστής των εργασιών στον Παρθενώνα και ότι η σφραγίδα του υπήρξε καθοριστική για το συνολικό έργο. Ως προς το υπόλοιπο τμήμα της καλλιτεχνικής του παραγωγής, μπορούμε να διαμορφώσουμε μια εικόνα μόνο μέσω των πολυάριθμων αντιγράφων που χρονολογούνται στη ρωμαϊκή εποχή. Μεταξύ αυτών είναι και η πασίγνωστη Αθηνά Παρθένος, που αντιγράφτηκε σε πολλές διαφορετικές μορφές έργων τέχνης, όπως σε πολύτιμους λίθους, ψηφιδωτά, καθώς και σε γλυπτά πολύ μικρότερης κλίμακας του πρωτοτύπου.

Η έκθεση εστιάζει μόνο στον Φειδία ως καλλιτέχνη ή παρουσιάζει και την προσωπικότητά του, τις περιπέτειές του με τη Δικαιοσύνη, τη σχέση του με τον Περικλή;

Παρουσιάζει σφαιρικά τον Φειδία. Αφηγείται τη βιογραφία και την καλλιτεχνική διαδρομή του με όλους τους περιορισμούς που συνεπάγονται, δεδομένου ότι υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες για την ιδιωτική του ζωή. Ειδικότερα, η δεύτερη ενότητα αναδεικνύει τη σχέση με τον Περικλή, τον πεφωτισμένο πολιτικό, που έβαλε τον Φειδία επικεφαλής του έργου της οικοδόμησης του Παρθενώνα.

Ποια ήταν η πιο συναρπαστική ανακάλυψη κατά την προετοιμασία της έκθεσης;

Κατά τη διάρκεια επίσκεψης στο Μουσείο των Ιωαννίνων «ανακαλύφθηκε» ένα αδημοσίευτο χάλκινο αγαλματίδιο που παρείχε μια πολύτιμη εικονογραφική σύγκριση με το περίφημο αγαλματίδιο τεχνίτη από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (θεωρείται πλαστό), προσφέροντας νέο υλικό για τη μελέτη του θέματος του τεχνίτη στην αρχαιότητα. Τα δύο έργα τοποθετήθηκαν δίπλα δίπλα στην έκθεση. Η ανακάλυψη αξίζει μελλοντική επιστημονική μελέτη σε βάθος.

Μια ενδιαφέρουσα ιστορία πίσω από ένα από τα έργα που παρουσιάζονται είναι…

…του όμορφου αντιγράφου της Αθηνάς Παρθένου από την έπαυλη του Ουλπιάνο στη Σάντα Μαρινέλα, που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Τσιτά Βέκια. Ο κορμός της βρέθηκε ακέφαλος το 1965, ενώ το κεφάλι ήταν ήδη μέρος των συλλογών του Λούβρου από τα τέλη του 19ου αιώνα, όπου είχε καταλήξει μέσω των κυκλωμάτων αρχαιοπωλών. Εχοντας επαληθευθεί η σχέση της κεφαλής με το σώμα, κατασκευάστηκε ένα γύψινο αντίγραφο που τοποθετήθηκε επί του παρόντος για να καλύψει το κενό.

Ποιο είναι το αγαπημένο σας έργο της έκθεσης και γιατί;

Το επιβλητικό έργο με τίτλο «Η πρεσβεία του μαρκησίου ντε Νουαντέλ στην Αθήνα το 1674», που ανήκει στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Σαρτρ, αποτελεί μόνιμο δάνειο στο Μουσείο της Πόλης των Αθηνών και αποδίδεται στον Ζακ Κάρεϊ. Εκτός από την αδιαμφισβήτητη αξία του ως ιστορικής μαρτυρίας, μεταφέρει την αίσθηση της ενθουσιώδους ανακάλυψης της αρχαίας Ελλάδας στη σύγχρονη εποχή.

Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση στη συλλογή υλικού για την έκθεση, δεδομένου ότι η Αθηνά του Βαρβακείου – αντίγραφο του χρυσελεφάντινου αγάλματος που δέσποζε στον Παρθενώνα – δεν ταξίδεψε τελικά από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας στη Ρώμη. Επιπλέον, ένα από τα αριστουργήματα, αν όχι το αριστούργημα, του Φειδία είναι ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα. Πώς παρουσιάζεται στην έκθεση;

Ο σχεδιασμός της έκθεσης γεννήθηκε κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου εγκλεισμού λόγω της πανδημίας και το να έχει κάποιος το προνόμιο να αφοσιωθεί στην αρχαιολογία και στη δημιουργία ενός φιλόδοξου εκθεσιακού εγχειρήματος ήταν μια σημαντική διέξοδος σε εκείνες τις στιγμές ανησυχίας. Η απουσία των Γλυπτών του Παρθενώνα από την έκθεση – αν και παρουσιάζονται τέσσερα θραύσματα της ζωφόρου, δύο από το Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης της Βιέννης και δύο από το Μουσείο Ακρόπολης – αντισταθμίζεται από την πολυμεσική εγκατάσταση «Ο Φειδίας και ο Παρθενώνας», σε επιμέλεια του Ορφ Κουαρένγκι. Είναι μια διαδραστική και συναρπαστική εμπειρία, εμπνευσμένη από μοντέλα εικονικής και επαυξημένης πραγματικότητας.

Παρουσιάζεται μια μεγάλη φωτορεαλιστική τρισδιάστατη προβολή της ανακατασκευασμένης Ακρόπολης και του Παρθενώνα, όπου μέσω δύο χειροκίνητων περιστρεφόμενων διακοπτών, οι οποίοι δίνουν μια παλιομοδίτικη αίσθηση, ο χρήστης μπορεί να πετά γύρω από τον Παρθενώνα σε διάφορες στιγμές της ημέρας, από την αυγή έως το σούρουπο. Παράλληλα μέσω μιας οθόνης αφής ο επισκέπτης έχει πρόσβαση σε μια «ακτινογραφία» του Παρθενώνα και μπορεί να διερευνήσει όλες τις επιστημονικές πληροφορίες, και δη τις αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες, που αφορούν το μνημείο. Εχουμε επιπλέον εστιάσει και στο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου με την προβολή εικόνων υψηλής ευκρίνειας της Αθηνάς του Βαρβακείου, που δεν μπόρεσε να ταξιδέψει εκτός Ελλάδας. Με δεδομένο όμως ότι υπάρχουν πολλά αντίγραφα του συγκεκριμένου αγάλματος, φιλοξενούνται στην έκθεση τέσσερα άλλα.

Σε ποιο βαθμό πιστεύετε ότι η έκθεση μπορεί να επηρεάσει την κοινή γνώμη σχετικά με τον επαναπατρισμό των Γλυπτών του Παρθενώνα;

Η έκθεση των Μουσείων του Καπιτωλίου, η πρώτη αφιερωμένη στον Φειδία, σίγουρα θα έχει μεγάλη απήχηση τόσο στο ευρύ κοινό, όσο και στους ειδικούς. Ελπίζουμε ότι τα εκθέματα που παρουσιάζονται μπορούν να προσφέρουν εκείνα τα γνωστικά και σε βάθος ανάλυσης εργαλεία που είναι απαραίτητα για να πάρουν όλοι θέση στο ευαίσθητο «παρθενώνιο ζήτημα».

Τελευταία Νέα