Το φαρμακείο των σκιών

Πρέπει να γραφεί εξαρχής ότι το καινούργιο μυθιστόρημα του Μάνου Ελευθερίου «Φαρμακείον εκστρατείας» δεν είναι ένα μυθιστόρημα κλασικής δομής, όση κατάχρηση και αν έχει γίνει έως σήμερα του όρου δομή. Χωρίς αυτό να αφαιρεί τη γοητεία του –αντίθετα, θα έλεγε κανείς ότι την πολλαπλασιάζει. Αν σε ένα μυθιστόρημα ορθόδοξης κατασκευής τα πρόσωπα και οι χώροι, σε συνδυασμό πάντα με το στοιχείο ενός ποικιλοτρόπως πολυπράγμονα χρόνου δημιουργούν μια ατμόσφαιρα που θα χαρακτηρίσει το μυθιστόρημα ως περισσότερο ή λιγότερο ενδιαφέρον, στο «Φαρμακείον εκστρατείας» κάτι αντίστοιχο απουσιάζει εντελώς. Χωρίς να έχουμε βέβαια έκλειψη χώρων, αφού ένα νεκροταφείο ή ένας γενέθλιος τόπος θαυμάσια μπορεί να εξελιχθεί σε χώρο με πυκνότατη δράση, όσο και αν από τη φύση του πριμοδοτεί περισσότερο μια μορφή εξομολόγησης και αναπόλησης. Οταν επιπλέον τόσο την εξομολόγηση όσο και την αναπόληση δεν είναι ένα πλήθος προσώπων που μπορεί να τις διαχειριστούν αλλά ένας μικρός αριθμός «σεσημασμένων» ηρώων όπως ακριβώς πολύ σωστά το επιχειρεί ο Μάνος Ελευθερίου. Με τρία μόνο «σεσημασμένα» πρόσωπα στο «Φαρμακείον», τον καθαυτό συγγραφέα, τον φύλακα-κηπουρό του νεκροταφείου και μια ηλικιωμένη ζωγράφο, ενώ με τις αφηγήσεις τους και οι τρεις κάνουν τον χρόνο να τέμνεται οριζοντίως και καθέτως ώστε όση ισχύ, ζωντάνια και ιστορικότητα δίνει στον χρόνο αυτόν η επιστολή της Βασίλισσας Σοφίας σε έναν κατάδικο στις φυλακές της Αίγινας, άλλη τόση του χαρίζει το σερβίτσιο για το τσάι, μάρκας Victoria, από την Τσεχοσλοβακία, το κλεισμένο προπολεμικά στο ντουλάπι ενός νησιώτικου σπιτιού. Και αν ένα πλήθος άλλων προσώπων μάς γίνεται γνωστό χάρη στις ευθείες αφηγήσεις του συγγραφέα, του φύλακα-κηπουρού και της ζωγράφου, η σχέση τους μαζί μας, ή μάλλον η παρουσία τους μέσα στο βιβλίο, παραμένει τόσο καθοριστική και εναργής όσο αν είχαν συμβάλει δυναμικά με την επέμβασή τους στην εξέλιξη μιας υπόθεσης που φαίνεται από την αρχή δρομολογημένη σε μια σκοτεινή πλευρά του υποσυνειδήτου.

Μια υπόθεση όμως που την παρακολουθείς από τις πρώτες κιόλας σελίδες του «Φαρμακείου», με την καθαρότητα μιας εικόνας όπως αυτή του πατέρα του συγγραφέα που καθισμένος σε ένα παγκάκι του κήπου λαγοκοιμάται, με ανοιγμένο στα χέρια του το παλιό δακρύβρεχτο μυθιστόρημα «Η Ωραία του Πέραν», ενώ το σπίτι έχει ξεκολλήσει σιγά σιγά ολόκληρο από τα θεμέλιά του και έχει αναληφθεί στον αέρα μαζί με όσους είχε μέσα του. Μια προσγειωμένη, εμπράγματη, σχεδόν ρεαλιστική γραφή, σε προετοιμάζει για να μεταφερθείς από μια πραγματικότητα σε μιαν άλλη και ενώ ανάμεσά τους αισθάνεσαι να παρεμβάλλεται το λιγότερο μια άβυσσος, δεν έχεις την παραμικρή αμφιβολία πως όσο αυταπόδεικτη είναι η μία πραγματικότητα τόσο προφανής είναι και η άλλη. Είναι τόσο φυσιολογικός ο διάλογος του εντεύθεν με το επέκεινα, τόσο σφιχτή η δοσοληψία τους, που σχεδόν θα κατηγορούσες τον Μάνο Ελευθερίου για έλλειψη φαντασίας ή για υπερβολικό ορθολογισμό ώστε να του χρειάζεται ένα νεκροταφείο ως πλαίσιο προκειμένου το οφθαλμοφανές να αποκτά πρόσθετα στοιχεία αληθοφάνειας.

Ποιητής ο ίδιος ο Ελευθερίου, η πεζογραφία του όμως μοιάζει συγγενέστερη με την ποίηση του Τάσου Λειβαδίτη από ό,τι με τη δική του, με μόνη διαφορά πως οι πεθαμένοι στον Ελευθερίου, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στον δημιουργό των «Χειρογράφων του φθινοπώρου», δεν φαίνεται να λογοδοτούν ούτε στους άλλους ούτε στον εαυτό τους για την επιστροφή τους στη ζωή. Καθώς μάλιστα τη συνεχίζουν κανονικότατα, σαν να είχαν λείψει σε ταξίδι, χώρια που γίνονται δεκτοί με ενθουσιασμό με τα τόσα δώρα που φέρνουν μαζί τους για τους ζωντανούς.

Οσο όμως η φυσιολογική συνοίκηση των ζωντανών με τους πεθαμένους φαίνεται να τακτοποιεί λογαριασμούς που εκκρεμούσαν και για τις δύο πλευρές από πάρα πολύ παλιά, τόσο πιο δυσεπίλυτες παρουσιάζονται οι διαφορές ή οι δυσκολίες προκειμένου να έρθουν σε επαφή ανάμεσά τους όσοι εξακολουθούν να ζούνε. Οσο μάλιστα τα σκοτάδια του επέκεινα φαίνεται να γίνονται σταδιακά ανιχνεύσιμα τόσο μια πόλη, με τη φθορά των κτισμάτων και των ανθρώπων της, ορθώνεται απαγορευτική προκειμένου να αναγνωρίσει κανείς ένα πρόσωπο που κάποτε τον είχε συγκλονίσει ή μια «σχέση» που έζησε με την ανάμνησή της χωρίς καν να την έχει υποψιαστεί ο άνθρωπος με τον οποίο την είχε συνάψει, ερήμην, μαζί του.

Οταν μια κίνηση καθημερινή εκβάλλει σε κάτι μη αναμενόμενο ή μη φυσιολογικό, όπως για παράδειγμα η μοδίστρα που, ράβοντας ένα ταφταδένιο φόρεμα ράβει πάνω του και το ίδιο της το χέρι και όταν το παίρνει είδηση η μικρή της μαθητευόμενη και της το λέει φωνάζοντας, η ίδια η μοδίστρα το μόνο που φαίνεται να αισθάνεται εκείνη τη στιγμή είναι το πόσο την έχει κουράσει η ζωή, στην ουσία πρόκειται για ένα περιστατικό απείρως πιο διαχειρίσιμο συγγραφικά για τον Ελευθερίου, παρά αν είχε να διεξέλθει ένα αυτόχρημα τραγικό συμβάν, αποτέλεσμα όμως μια γνωστής, επαληθευμένης συγκυρίας.

Μια διαχείριση τελικά περιστατικών είναι το Φαρμακείον εκστρατείας, με το ένα περιστατικό να γεννά το άλλο τόσο ομαλά ώστε η συνέχεια της γυναίκας που ράβει το χέρι της πάνω στο ταφταδένιο φόρεμα, χωρίς να αισθάνεται τον παραμικρό πόνο, να είναι η γυναίκα που ανοίγοντας την πίσω πόρτα του σπιτιού της για να βγει στον κήπο, με το δεύτερο κιόλας βήμα της βρίσκεται στο κατάστρωμα ενός μεγάλου καραβιού, κρουαζιερόπλοιου, γεμάτο μουσικές, φωνές κι ανθρώπους. Κι ενώ θα θεωρούσε κανείς πολύ φυσικό ακόμα και για ένα άκρως πετυχημένο μυθιστόρημα μια κούραση σε σχέση με τα ευρήματα ή ένα αδιέξοδο όσον αφορά αυτή καθεαυτή την έμπνευση, ο Ελευθερίου «ανοίγει» την υπόθεση του «Φαρμακείου» σε πραγματικά απίστευτο βαθμό. Ετσι ώστε η πιο αναμενόμενη συνέχεια ενός ανθρώπου που βουρλίζεται μέσα στην προσωπική του κόλαση να είναι μια ολόκληρη πόλη με τους κατοίκους της να συνωμοτούν, βάσει των όρων ενός μυστικού συμβολαίου, χωρίς ποτέ να έχουν ανταλλάξει ανάμεσά τους την παραμικρή πληροφορία.