Από την αποχή στην κατάληψη

Είναι παράξενη η αίσθηση να έχεις προλάβει να συμμετάσχεις σε κάτι που σήμερα γίνεται υπόθεση επιστημονικής μελέτης. Η γενιά μου –επιτρέψτε τον προσωπικό τόνο –γαλουχήθηκε στο συλλογικό με τις μεγάλες κινητοποιήσεις του 1990-1991 εναντίον της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του Βασίλη Κοντογιαννόπουλου. Η δολοφονία του αγωνιστή καθηγητή Νίκου Τεμπονέρα στην Πάτρα κλιμάκωσε την τότε έκρηξη και ανάγκασε την κυβέρνηση Μητσοτάκη να πάει σε διάλογο από το μηδέν. Ηταν οι μαθητές που είχαν έλθει στο προσκήνιο και που για πρώτη φορά κατέλαβαν πρωτοπόρο θέση σε ένα συλλογικό κίνημα.

Εξίσου εμβληματικό υπήρξε το μαθητικό κίνημα του 1998-1999 που αγωνίστηκε κατά του νομοσχεδίου Αρσένη. Αν είχε τίτλο θα λεγόταν «Κάτσε καλά, Γεράσιμε», από το γνωστό σύνθημα των μαθητών. Οι δύο κορυφαίες στιγμές του μαθητικού κινήματος είχαν κοινά αλλά και τεράστιες διαφορές. Δεν ήταν οι μόνες από το 1974 και έπειτα, αν και το μαθητικό κίνημα σχεδόν σε όλες τις φάσεις ήταν παρακολούθημα του φοιτητικού κινήματος ή ευρύτερων αγωνιστικών εκφράσεων.

Οι φορείς του, τα έντυπά του, οι πολιτικές νεολαίες, οι μορφές πάλης του (κυρίως οι καταλήψεις που αποτέλεσαν και αποτελούν την πιο διαδεδομένη), η καταστολή και βέβαια όλα σε συνάρτηση με τις κάθε φορά εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις που πυροδοτούσαν την κίνηση των μαθητικών μαζών είναι μερικές μόνο από τις πλευρές που φωτίζονται στο βιβλίο του δημοσιογράφου και διδάκτορα Ιστορίας Δημήτρη Σκλαβενίτη. Ο νεαρός επιστήμονας έκανε το διδακτορικό του πάνω στο ενδιαφέρον αυτό θέμα, που μεταπλάστηκε σε βιβλίο. Εμείς έχουμε τη χαρά να προδημοσιεύουμε ένα μέρος του, σήμερα που η αναγκαιότητα της χαρτογράφησης των κοινωνικών κινημάτων –τα οποία αναφύονται όταν έχουμε οργανωμένη και παρατεταμένη αντιπαράθεση, σύμφωνα με τους σύγχρονους θεωρητικούς –είναι παραπάνω από αυτονόητη. Καθώς τέμνονται επιπλέον με περιοχές που με τη σειρά τους αποκρυπτογραφούν ολόκληρους πολιτικούς κύκλους. Ενα απολαυστικό βιβλίο που με άξονα τους μαθητές «ξαναδιαβάζει» όλη τη Μεταπολίτευση, τις αντινομίες αλλά και τις πιο ανιδιοτελείς πλευρές του κινήματος που είχε θυσίες και διεύρυνε τη δημοκρατία στη χώρα μας, χειραφετώντας το νεότερο κοινωνικό σώμα ή και εξοικειώνοντάς το με κυρίαρχες πολιτικές συμπεριφορές.

Κατ’ αρχάς το θέμα ήταν εν πολλοίς ανεξερεύνητο. Η ισχνή καταγραφή των μαθητικών δράσεων στην Ελλάδα μεταπολιτευτικά λειτούργησε ως κίνητρο για τον Σκλαβενίτη, όπως μαθαίνουμε από τον ίδιο. Κατά τη διερεύνηση της ελληνικής βιβλιογραφίας εντοπίστηκαν μόλις τρεις εργασίες σχετικά με τις μαθητικές κινητοποιήσεις – καταλήψεις, που δημοσιεύθηκαν με αφορμή τα γεγονότα της περιόδου 1990-1991 (οι δύο πρώτες) και 1998-1999 (η τρίτη) στα σχολεία. Η πρώτη είναι του Αθανάσιου Γκότοβου και έχει τίτλο «Καταλήψεις: ανορθόδοξες μορφές μαθητικής διαμαρτυρίας». Οι δύο άλλες μελέτες, «Οι μαθητικές καταλήψεις του 1990: διαστάσεις κοινωνικοποίησης και απόκλισης» και «Οι μαθητικές καταλήψεις: ανάλυση της ελληνικής εμπειρίας με βάση το θεωρητικό μοντέλο της συλλογικής δράσης», είναι της Χρυσής Βιτσιλάκη – Σορωνιάτη. Παρ’ όλα αυτά, τούτες οι εργασίες εστίαζαν στο φαινόμενο των σχολικών καταλήψεων κυρίως από νομικής αποψεως και από πλευράς εξακρίβωσης των λόγων της νομιμοποίησής του σε κοινωνικό και ψυχολογικό επίπεδο. Ο Σκλαβενίτης παρακολουθεί τον μετασχηματισμό των κοινωνικών συμπεριφορών απέναντι στο φαινόμενο των καταλήψεων στη Μεταπολίτευση.

Ας δούμε για παράδειγμα τις κινητοποιήσεις του 1998-1999 με αφορμή τον Νόμο 2640 του Γεράσιμου Αρσένη. Ο συγγραφέας συνοψίζει πως εκείνη η όξυνση του μαθητικού κινήματος –που είχε ιθύνοντα νου τον Συντονιστικό Αγώνα Σχολείων Αθήνας, προσκείμενο στην ΚΝΕ –είχε ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά: οι μαθητές κατέφυγαν στα όργανα των μαθητικών κοινοτήτων (μαθητικά συμβούλια και 15μελή) και τις ενδοσχολικές διαδικασίες (γενικές συνελεύσεις, ψηφοφορίες) που προβλέπονταν από τον μαθητικό κανονισμό προκειμένου να αποφασίσουν τους τρόπους δράσης τους απέναντι στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Αρσένη. Ο συγγραφέας μάς υπενθυμίζει τη διαμάχη των δύο «κέντρων αγώνα»: του ΣΑΣΑ και της Πρωτοβουλίας Μαθητών Κατειλημμένων Σχολείων (που είχαν φτιάξει ανένταχτοι, αναρχικοί και αριστεριστές μαθητές). Μια διαμάχη που θύμιζε την αντίστοιχη της περιόδου 1990-1991, όταν υπήρχε ο ανταγωνισμός της παναττικής επιτροπής (ΠΑΣΟΚ) και του ανεξάρτητου Συντονιστικού των μαθητών. Την περίοδο των καταλήψεων – κινητοποιήσεων κατά Αρσένη, είχαμε την πρωτοκαθεδρία της ΚΝΕ και των οργανώσεών της, τη στράτευση μαζί της πολλών ανένταχτων μαθητών και την επιτελική έκφραση του αγώνα μέσα από τα Συντονιστικά σε πολλές πόλεις. Η απενοχοποίηση των καταλήψεων από την οργάνωση νεολαίας του ΚΚΕ –που σε προγενέστερες περιπτώσεις ήταν εχθρική –ενίσχυσε το όλο κλίμα και την κατεύθυνση που έλαβε το τότε κίνημα, αλλά και στη συνέχεια το ρεύμα κεφαλαιοποιήθηκε πολιτικά από την ΚΝΕ πολλαπλασιάζοντας την οργανωτική της επιρροή.

Ωστόσο, και με αφορμή τις κινητοποιήσεις 1990-1991 ο συγγραφέας ανατέμνει την εποχή και μας δίνει πολύτιμες και ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Για παράδειγμα, το τότε κίνημα ξεκίνησε από το νοτιότερο άκρο της χώρας, στις 22 Νοεμβρίου 1990, από μαθητές δύο λυκείων της Κρήτης (Γενικό Λύκειο Αλικαρνασσού και 2ο – 3ο Τεχνικό Λύκειο Ηρακλείου). Επίσης, η κλιμάκωσή του υπήρξε συνώνυμη με τη συνάντηση δύο γενεών, αφού μετά τη δολοφονία Τεμπονέρα είχαμε τη συμμετοχή και γονέων, την αναζωπύρωση αντιδεξιού κοινωνικού μετώπου, το συμπέρασμα πως οι μαθητές έγιναν τότε φορείς μιας ευρύτερης κοινωνικής δυσαρέσκειας. Εντούτοις, όπως σημειώνει ο Σκλαβενίτης, «το νέο αυτό ερμηνευτικό σχήμα συλλογικής δράσης δεν φαίνεται να είχε από πλευράς των μαθητών ως συνειδητό –τουλάχιστον –στόχο τη διασύνδεσή τους με άλλους πολιτικούς και κοινωνικούς δρώντες για να ρίξουν συλλογικά την κυβέρνηση».