Η έκρηξη βίας, η Δύση και το Κρεμλίνο

Τι είναι η Ουκρανία;

Η Ουκρανία είναι μια μεγάλη χώρα της Ανατολικής Ευρώπης, ανάμεσα στη Ρωσία και την Κεντρική Ευρώπη. Η Ιστορία της πηγαίνει πίσω πολλές χιλιάδες χρόνια και έχει σημαδευτεί από διασταυρώσεις ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση. Επίσης έχει μια μακρά ιστορία υποταγής σε ξένες δυνάμεις. Είναι ανεξάρτητο κράτος από το 1991, μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Την τελευταία φορά που υπήρξε ανεξάρτητη προτού αποσχιστεί από τη Σοβιετική Ενωση (για λίγα χρόνια μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και πιο πριν στα 1600), είχε διαφορετικά σύνορα και πολύ διαφορετική δημογραφία - γεγονός που έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη συνέχεια.

Γιατί διαδηλώνουν οι Ουκρανοί;

Οι διαδηλώσεις ξεκίνησαν στο Κίεβο όταν ο πρόεδρος Βίκτορ Γιανουκόβιτς απέρριψε μια συμφωνία σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Ενωση. Τη συμφωνία υποστηρίζει περίπου το 43% των Ουκρανών. Στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή συμφωνία εμπορίου. Οι Ουκρανοί είδαν πίσω από την κίνηση Γιανουκόβιτς τη στροφή της χώρας πιο μακριά από την Ευρώπη και πιο κοντά προς τη Μόσχα, η οποία από την πλευρά της έδωσε στην Ουκρανία ένα «κίνητρο» αξίας δισ. δολαρίων και την υπόσχεση πιο φθηνού εξαγώγιμου αερίου. Δεδομένου ότι η χώρα βρισκόταν επί πολλά χρόνια υπό τον ρωσικό έλεγχο, είναι σαφές για ποιον λόγο η κίνηση Γιανουκόβιτς χτύπησε ευαίσθητες ουκρανικές χορδές.

Εκτός όμως από τον γεωπολιτικό παράγοντα, από το 2010, οπότε ανέλαβε την εξουσία, ο Γιανουκόβιτς και η κυβέρνησή του κατηγορούνται για οικονομική κακοδιαχείριση και διαφθορά. Μαζικές εξεγέρσεις εναντίον του Γιανουκόβιτς είχαν επίσης ξεσπάσει το 2004, οπότε κέρδισε στις προεδρικές εκλογές, αλλά κατηγορήθηκε για νοθεία. Οι διαδηλώσεις, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα να μην ανέβει τότε στον προεδρικό θώκο, έμειναν γνωστές στην Ιστορία της Ουκρανίας ως Πορτοκαλί Επανάσταση. Αργότερα όμως ο Γιανουκόβιτς επέστρεψε.

Ισχύει ότι οι Ουκρανοί επιθυμούν στενούς δεσμούς με την Ευρώπη, αλλά η κυβέρνηση ξεπουλάει τη χώρα στη Μόσχα;

Αυτή είναι η μισή αλήθεια. Πράγματι, περίπου οι μισοί Ουκρανοί επιθυμούν την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση της χώρας. Το ένα τρίτο όμως προτιμά την ενσωμάτωση με την Ευρασιατική Τελωνειακή Ενωση. Το βασικότερο όλων, ωστόσο, είναι ότι η χώρα χαρακτηρίζεται από έναν πολύ βαθύ γλωσσικό, ιστορικό και πολιτικό διχασμό. Το ανατολικό τμήμα της κατοικείται από τους ρωσόφωνους Ουκρανούς (το ένα τρίτο του πληθυσμού) και το δυτικό από τους ουκρανόφωνους. Ο Γιανουκόβιτς προέρχεται από το ανατολικό τμήμα, το οποίο βέβαια τείνει προς τη Ρωσία. Οι τωρινές διαδηλώσεις ξεκίνησαν κυρίως από το δυτικό - και φιλοευρωπαϊκό - τμήμα. Αυτό άλλαξε στην πορεία της εξέγερσης, με τον νόμο περί απαγόρευσης των διαδηλώσεων, ο οποίος προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων εναντίον του Γιανουκόβιτς. Σε γενικές γραμμές, η κρίση αφορά μια γενικευμένη οργή για έναν πρόεδρο ο οποίος έκανε πολύ κακή οικονομική διαχείριση και που οι προσπάθειές του να καταστείλει τις διαδηλώσεις έφθασαν στα όρια του απολυταρχισμού.

Αφού λοιπόν η Ρωσία δεν ελέγχει πλέον την Ουκρανία, ποιος ο ρόλος της
στις σημερινές εξελίξεις;

Ο ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν ασκεί ασφυκτικές πιέσεις στην Ουκρανία, προκειμένου η χώρα να απορρίψει την ΕΕ και να προσαρτηθεί στην Ευρασιατική Τελωνειακή Ενωση, η οποία καθοδηγείται από τη Μόσχα και περιλαμβάνει μερικά ακόμη πρώην σοβιετικά κράτη. Σε αυτές τις πιέσεις εντάσσονται και οι απειλές επιβολής οικονομικών κυρώσεων εις βάρος της Ουκρανίας. Το 2004 και το 2006, επί προεδρίας του φιλοδυτικού Βίκτορ Γιούτσενκο, η Ρωσία πάγωσε τις εξαγωγές φυσικού αερίου προς την Ουκρανία προκαλώντας σοβαρή ζημιά στην οικονομία της χώρας.  

Γιατί η Ρωσία ενδιαφέρεται τόσο πολύ για την Ουκρανία;

Υπάρχουν επιφανειακοί, αλλά και βαθύτεροι λόγοι. Στους πρώτους περιλαμβάνονται οι πολιτιστικοί δεσμοί της Ουκρανίας με τη Ρωσία. Επιπλέον, η Ουκρανία είναι μια χώρα μεγάλης οικονομικής και στρατηγικής σημασίας για τη Ρωσία. Σύμφωνα με δηλώσεις ρώσου ανώτατου κυβερνητικού αξιωματούχου στους «Φαϊνάνσιαλ Τάιμς», η Ρωσία είναι έτοιμη ακόμη και να πολεμήσει για το έδαφος της Κριμαίας, προκειμένου να προστατεύσει τον ρωσικό πληθυσμό, τις στρατιωτικές βάσεις και τον ρωσικό στόλο που διατηρεί στην περιοχή - όπως έπραξε ανάλογα στη Γεωργία το 2008. Η Κριμαία έχει και ιστορική αξία για τη Ρωσία περισσότερο από κάθε άλλη περιοχή της Ουκρανίας, λόγω της αμφιλεγόμενης απόφασης του ηγέτη της ΕΣΣΔ Νικίτα Χρουστσόφ - γεννημένου στην Ουκρανία - να την παραχωρήσει στην Ουκρανία το 1954. Στους δεύτερους λόγους ξεχωρίζει ο ρόλος της Ουκρανίας στην εικόνα της Ρωσίας ως υπερδύναμης: μπορεί είτε να τη χτίσει είτε να την καταρρίψει. «Η Ρωσία χωρίς την Ουκρανία είναι χώρα. Η Ρωσία με την Ουκρανία είναι αυτοκρατορία». Αυτό είναι ένα από τα πρώτα πράγματα που διδάσκει στους φοιτητές του ο Νταν Ντρέζνερ, καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Tufts της Μασαχουσέτης.

Γιατί οι ΗΠΑ και η Ευρώπη δεν έκαναν περισσότερα για να αποφευχθούν τα αιματηρά επεισόδια;

Οι χώρες της Δύσης θα μπορούσαν να πιέσουν τον Γιανουκόβιτς να κάμψει την  απολυταρχική στάση που τηρεί από την έναρξη των διαδηλώσεων (το ουκρανικό Κοινοβούλιο απέσυρε στα τέλη Ιανουαρίου το μεγαλύτερο μέρος του νόμου κατά των διαδηλώσεων). Καθώς όμως η μεγαλύτερη δύναμη βρίσκεται στα χέρια του Πούτιν και των Ουκρανών, δεν ήταν πολύ σαφές τι θα μπορούσε να κάνει η Δύση. Επιπλέον υπήρχε ο φόβος ότι μια ισχυρή δυτική πρωτοβουλία θα μπορούσε να προκαλέσει μια αντίδραση που θα χειροτέρευε την κατάσταση. Εάν η Δύση υιοθετούσε ένα πολύ επιθετικό προφίλ εναντίον του Γιανουκόβιτς, τότε το ανατολικό τμήμα θα αντιμετώπιζε την κίνηση αυτή ως παρέμβαση, παρόμοια με εκείνη του Πούτιν.

Τι θα συμβεί από εδώ και στο εξής στην Ουκρανία;

Τόσο στη Μόσχα όσο και στη Δύση, οι πολιτικοί αναλυτές δεν αποκλείουν το ενδεχόμενο ενός εμφύλιου πολέμου εάν, πάνω στον πανικό του, ο Γιανουκόβιτς αναθέσει στον στρατό να καταπνίξει τις διαδηλώσεις. Το ενδεχόμενο αυτό υποχωρεί προσωρινά μετά τον χθεσινό συμβιβασμό ανάμεσα στην κυβέρνηση και την αντιπολίτευση. Και μόνο το γεγονός όμως ότι συζητιέται τόσο έντονα η πιθανότατα του εμφύλιου πολέμου είναι ενδεικτικό αφενός της μεγάλης ανησυχίας διεθνώς και αφετέρου της αβεβαιότητας για το αύριο στην Ουκρανία.