Αναζήτηση
H ΛΕΞΗ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ: Αντιαμερικανισμός. Ο τελευταίος των -ισμών του
20ού αιώνα που επιβιώνει. Από την ευρωπαϊκή αριστοκρατία του 19ου αιώνα μέχρι
την ισλαμική θεοκρατία, ο αντιαμερικανισμός εκφράστηκε και από τα δεξιά και
από τα αριστερά. Και εκτός, αλλά και εντός ΗΠΑ.
H εξίσωση του αντιαμερικανισμού
|
|
Ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΖΩΤΟΣ είναι δικηγόρος. Πρώτη φορά επισκέφθηκε τις ΗΠΑ το 1994.
Πριν από λίγες εβδομάδες, μαζί με την κόρη του και τη μητέρα της πέρασαν πάλι
από τη διαδικασία της βίζας σχεδιάζοντας ένα νέο ταξίδι εκεί.«Φοβούμαι ότι
υπάρχει κάποιο πρόβλημα με σας», του είπε η ευγενέστατη υπάλληλος του σχετικού
τμήματος.
«Δηλαδή;», τη ρώτησε.
«Για το όνομά σας υπάρχει καταχώριση από τα κεντρικά στις ΗΠΑ. Λυπάμαι. Θα σας
ειδοποιήσουμε αν θα εγκριθεί το ταξίδι σας. Πάντως δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα
για τη σύζυγό σας και την κόρη σας», του απάντησε.
Ο Δημήτρης Ζώτος ήταν συνήγορος υπεράσπισης στην πρώτη δίκη της 17N. «Και να
φαντασθεί κανείς», λέει, «ότι ο πελάτης μου (Ψαραδέλλης) αθωώθηκε»…
Περιστατικά σαν αυτό ακούγονται όλο και πιο συχνά τελευταία και
χρησιμοποιούνται ως επιβεβαίωση των πιο σκληρών εκφραστών ενός
αντιαμερικανισμού, οι οποίοι αμφισβητούν όχι τόσο τις πολιτικές του χειρότερου
προέδρου που κυβέρνησε ποτέ στις ΗΠΑ όσο την ουσία (αλήθεια ) των αξιών που
επικαλείται. Άλλωστε αν ο αντιαμερικανισμός είναι η μεταβλητή μιας θεωρητικής
εξίσωσης, ο άγνωστος «χ» είναι ο αμερικανισμός. Και ιδού τρία βασικά
χαρακτηριστικά του: ο βιομηχανικός «μοντερνισμός», η εξασφάλιση «καλής ζωής»
για το σύνολο του πληθυσμού και η σχεδόν προτεσταντικής βάσεως αρχή της
διάδοσής του σ’ όλον τον κόσμο.
Δεν χρειάστηκε ούτε το Βιετνάμ ούτε η Γιουγκοσλαβία ή το Ιράκ για να εκφρασθεί
αντιαμερικανισμός. Διότι υπήρχε σχεδόν από την ίδρυση τού «νέου έθνους». Ήδη
από τον 19ο αιώνα ο Όσκαρ Ουάιλντ διατεινόταν πως «η Αμερική είναι το μοναδικό
έθνος στην Ιστορία το οποίο πέρασε με θαυμαστό τρόπο από τη βαρβαρότητα στον
εκφυλισμό, χωρίς το συνηθισμένο διάλειμμα πολιτισμού». Ο αντιαμερικανισμός
εκφράσθηκε τόσο από τα αριστερά όσο και από τα δεξιά. Ο Γάλλος θεωρητικός –
θεμελιωτής της νέας (ακρο)δεξιάς, Α. de Benoist, σημείωνε μερικές δεκαετίες
μετά τον Ουάιλντ πως η Αμερική «δημιουργεί ευτυχισμένα ρομπότ, κλιματίζει την
Κόλαση και σκοτώνει τις ψυχές». Ίσως γι’ αυτό, όσο δύσκολο είναι σήμερα κανείς
να απαντήσει στο «τι είναι αμερικανισμός», άλλο τόσο εύκολο είναι να
διαπιστώσει ότι ο αντιαμερικανισμός ούτε ένας είναι ούτε και εκφράζεται
αποκλειστικά εκτός συνόρων ΗΠΑ. Το αντίθετο μάλιστα.
Ο Randy Newman είναι το αγαπημένο παράδειγμα…
… για τον αριστερό αντιαμερικανισμό που εκφράσθηκε εντός ΗΠΑ στις δεκαετίες
του ’60 και του ’70. Ο Newman, στο τραγούδι του με τίτλο «Πολιτική
Θεωρία»(1972), καταλήγει (ειρωνικά): «They all hate us anyhow – So, let’s drop
the big one now» [τώρα πια μας μισούν όλοι, ας ρίξουμε λοιπόν τώρα τη μεγάλη
(βόμβα)]. Και ενώ αυτή η αντίδραση ξανανιώνει και στις μέρες μας, κυρίως μέσα
από την αντίδραση γνωστών Αμερικανών διανοουμένων, ταυτόχρονα αναδύεται στο
προσκήνιο ένα νέο ρεύμα υπερσυντηρητικού, άγριου «πατριωτικού
αντιαμερικανισμού», από θρησκευτικές και ακροδεξιές ομάδες του Νότου και των
μεσοδυτικών Πολιτειών. Κι αν οι διαφωνίες των διανοουμένων είναι κυρίως
πολιτικές, οι διαφωνίες των θρησκευομένων και των ακροδεξιών περιγράφονται ως
βαθιά πολιτισμικές. Αυτοί, όπως σημειώνει ο Θάνος Βερέμης (καθηγητής στις ΗΠΑ
και στέλεχος του ΕΛΙΑΜΕΠ), «αντικαθιστούν τον αισιόδοξο άνθρωπο του
Διαφωτισμού, με τον «άνθρωπο της Πτώσης» της Παλαιάς Διαθήκης».
Αν δεν καταλάβουμε τι είναι αμερικανισμός τότε ο εύκολος αντιαμερικανισμός
είναι απλώς ένας ναρκισσισμός, εξηγεί σε κείμενό του ο Στάθης Γουργουρής
(διδάσκει Συγκριτική Λογοτεχνία στο UCLA). Και αυτή η προσπάθεια πρέπει να
ξεκινήσει από την αρχή. Από τότε που στην «Άγρια Δύση» όλα άρχισαν περίπου
ανάποδα. Το αναδεικνύει άλλωστε στην έρευνά της η Ιωάννα Λαλιώτου (επίκουρη
καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας): «Το αφήγημα του αμερικανικού εθνικισμού,
όπως αυτό διαμορφώνεται από τον 19ο αιώνα και επαναπροσδιορίζεται από τις
αρχές του 20ού αιώνα και μετά, προϋποθέτει την άρρηκτη σύνδεση μεταξύ Αμερικής
και «κόσμου» στο εσωτερικό τής ίδιας της έννοιας του αμερικανικού έθνους: το
αμερικανικό έθνος περιλαμβάνει τον κόσμο». Βάση γι’ αυτήν την εκτίμηση
αποτελεί μια σαφής διαχωριστική γραμμή μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής. Αν στην
Ευρώπη η έννοια «ταυτότητα» στηρίχθηκε σε ρίζες στο παρελθόν και σε κοινά
βιώματα ομάδων, στις ΗΠΑ έγινε το αντίθετο. «Εκεί η φαντασία της εθνικής
κοινότητας δεν βασιζόταν σε μύθους για την κοινή καταγωγή, αλλά στηρίχθηκε
στην ιδέα της αμοιβαίας δέσμευσης και της αφοσίωσης στην εγκαθίδρυση μιας νέας
πολιτικής τάξης», μιας νέας, ισχυρής και αποτελεσματικής δημοκρατίας. Έτσι,
καταλήγει η Ιωάννα Λαλιώτου, «η ιδέα ότι οι ΗΠΑ αποτελούν μια μικρογραφία της
παγκόσμιας οικογένειας των εθνών (…) αποτέλεσε και αποτελεί ακόμη τον πυρήνα
της έννοιας του έθνους όπως αυτή αναπτύσσεται στις ΗΠΑ. Στο εθνικό φαντασιακό
των Αμερικανών, το έθνος αποτελεί προβολή του κόσμου όπως θα έπρεπε να ήταν».
Ο αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα πέρασε…
… από χίλια μύρια κύματα. Όπως εξηγεί ο Πολυμέρης Βόγλης (διδάσκει
Μεταπολεμική Ιστορία στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας), «ιστορικά συνδέθηκε με την
εμπλοκή των Αμερικανών στον Εμφύλιο και απετέλεσε μία από της σταθερές
συνιστώσες της πολιτικής κουλτούρας. Παράλληλα συνδέθηκε (συνδυάσθηκε) και με
το πολιτισμικό πεδίο (κυρίως ως αντίδραση σε έναν τρόπο ζωής). Σήμερα στην
Ελλάδα ο αντιαμερικανισμός είναι και πολιτικός και πολιτισμικός. Και ως
αντίδραση στα τού Ιράκ ή στα τού Ιράν, αλλά και ως αντίδραση σε μιαν ηγεμονική
κουλτούρα».
Αν ανατρέξουμε μια-δυο δεκαετίες πίσω, θα θυμηθούμε την από τα αριστερά
επανανακάλυψη και δαιμονοποίηση π.χ. ενός εξαντλημένου μουσικού φολκλόρ, ως
αντίβαρο στην «ξενόφερτη μουσική».
Ίσως (και) γι’ αυτό, ο Θάνος Βερέμης εκτιμά πως «ο αντιαμερικανισμός στην
Ελλάδα είναι σχεδόν αποκλειστικά πολιτισμικός και είναι οι συγκυρίες
(Γιουγκοσλαβία Ιράκ κ.λπ.) που κάθε φορά του δίνουν και πολιτική διάσταση. Και
πάνω απ’ όλα είναι η ατυχία των ίδιων των Αμερικανών να εκπροσωπούνται, μετά
τον χαρισματικό Κλίντον, από τον Τζορτζ Μπους. Αλλά η βάση του είναι
πολιτισμική, οι περισσότεροι φοβούνται πως η ηγεμονική κουλτούρα θα ισοπεδώσει
το αίσθημα της ιδιαιτερότητας που αποδίδεται σε παράγοντες όπως η γλώσσα, η
θρησκεία, τα έθιμα». Βέβαια ουδείς μπορεί να παραγνωρίσει το γεγονός ότι, την
ώρα που ο αντιαμερικανισμός φουντώνει, επίσης διευρύνεται και ο κύκλος
παραγωγής και κερδοφορίας εταιρειών-εμβλημάτων τού «αμερικανικού τρόπου ζωής».
Γι’ αυτό και όλοι οι συνομιλητές θα σταθούν στην αμφισημία του φαινομένου. Που
είναι η εναντίωση αλλά και ο θαυμασμός – ζήλεια (αναγνώριση της αμερικανικής
επιτυχίας! Είναι μάλλον ρητορική η ερώτηση, «σε ποια Πανεπιστήμια θα θέλατε να
σπουδάσετε;».
Και ίσως έτσι εξηγείται και η εκτίμηση του επικοινωνιολόγου Ελευθερίου
Κουσούλη («Λέγειν και Πράττειν»), ότι με τον αντιαμερικανισμό βολεύεται και
ένα δικό μας σύμπτωμα: «Στην εποχή μας – της υποχώρησης τής ουσιαστικής
πολιτικής – παρατηρούμε (και) μιαν επίφαση αντιαμερικανισμού που λειτουργεί ως
άλλοθι, λόγω της απουσίας άλλων μεγάλων θεμάτων τα οποία θα έπρεπε να
αποτελούν βασικές αιτίες αλλά και πεδία σύγκρουσης. H χρήση ή και κατάχρηση
του θέματος στοχεύει και στην κάλυψη ενός κενού πολιτικής, αλλά και στο να
κερδιθεί μια θέση στο πολιτικό προσκήνιο».
Είναι μετρήσιμος άραγε ο αντιαμερικανισμός;…
… H απάντηση έρχεται από πρόσφατη έρευνα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο Ηλίας
Νικολακόπουλος (καθηγητής Πανεπιστήμιο Αθηνών) σημειώνει τα μεγάλα ποσοστά
αντιαμερικανισμού που κατεγράφησαν: «Στην κλίμακα 1-10, τοποθετήθηκε
αντιαμερικανικά (από το 1 έως το 4) το 74% των ερωτηθέντων. Στο υπέρ (από το 7
έως το 10) τοποθετήθηκε μόλις το 5,5%. Αλλά ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο
είναι ότι αρνητικά εκφράσθηκε το 67% των ψηφοφόρων της N.Δ. και το 78% των
ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ».
Ο Ηλίας Νικολακόπουλος εκτιμά πως αυτό που μπορούμε να συμπεράνουμε είναι ότι,
τελικά, ο «λανθάνων αντιαμερικανισμός στην Ελλάδα δεν ειναι κομματικά
δομημένος. Και δεν είμαι πεισμένος ότι καταγράφεται μια αντίδραση σ’ αυτό που
λέμε «αμερικάνικο τρόπο ζωής». Εγώ τουλάχιστον δεν έχω στοιχεία που να κάνουν
λόγο για πολιτισμικό αντιαμερικανισμό. Όταν, για παράδειγμα, σε ποσοστό 60% οι
ψηφοφόροι της N.Δ. ζητούν να μην ψηφίσουμε στο Συμβούλιο Ασφαλείας εναντίον
του Ιράν και το 96% δηλώνει αντίθετο στη χρήση των βάσεων, τότε μάλλον αυτό
που χαρακτηρίζουμε ως αντιαμερικανισμό είναι (όχι μόνο για τους αριστερούς)
ένας αντι-ιμπεριαλισμός, μια αντίδραση στην ηγεμονική δύναμη. Μην ξεχνάτε ότι
πριν από τη δικτατορία και το Κυπριακό, υπήρχε μια ισχυρή φιλοαμερικανική
Δεξιά. Αλλά η δικτατορία και το Κυπριακό, δύο καθαρά πολιτικά γεγονότα, έδωσαν
μια νέα διάσταση στον εν Ελλάδι αντιαμερικανισμό. Κι αυτός, με το τέλος του
διπολισμού, εκφράσθηκε και από τα δεξιά. Με την κατάρρευση της Σοβιετικής
Ένωσης ο δεξιός ένιωσε πως μπορεί να απελευθερώσει τον αντιαμερικανισμό του.
Αυτό ειναι ένα καινούργιο στοιχείο».
Ένας διάσημος κοινωνιολόγος, Νεοϋορκέζος στην καταγωγή και στις αξίες, ο
Ρίτσαρντ Σένετ, ο οποίος προτίμησε τα τελευταία χρόνια ως μόνιμη κατοικία του
το Λονδίνο, έδωσε πρόσφατα έναν πολύ ενδιαφέροντα ορισμό: «Αντιαμερικανισμός
είναι να απεχθάνεσαι τους Αμερικανούς περισσότερο απ’ όσο είναι αναγκαίο»…
Info
* Michael Waltzer «H ηθική εντός και εκτός συνόρων» Αθήνα 2003,
ΠΟΛΙΣ
* Πολυμέρη Βόγλη, Ιωάννας Λαλιώτου, Γιάννη Παπαθεοδώρου (επιμ.) «Ο
πειρασμός της αυτοκρατορίας» Αθήνα 2005, ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ
* «Αντιαμερικανισμός – οδηγίες χρήσεως» Αθήνα 2003, ΠΑΤΑΚΗΣ
(εισαγωγή Σώτης Τριανταφύλλου, πρόλογος Ηλία Ιωακείμογλου)
* Κωνσταντίνου Τσουκαλά «Πόλεμος και Ειρήνη», Αθήνα 2006,
ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ
* Gore Vidal «Όνειρα Πολέμου», Αθήνα 2004, SCRIPTA
* Καρλ Πόππερ «H ένδεια του ιστορικισμού» Αθήνα 2005, ΕΥΡΑΣΙΑ
* Jeremy Rifkin «Το ευρωπαϊκό όνειρο» Αθήνα 2005, ΛΙΒΑΝΗΣ
* Θεοδώρου Κουλουμπή «H Ελλάδα και ο Κόσμος» Αθήνα 2005, ΠΑΠΑΖΗΣΗΣ
* Michael Mann «Κράτη, πόλεμος και ιμπεριαλισμός» Αθήνα 2006,
KPITIKH
Enstaseis – blog
Θα μας βρείτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http: //enstaseis.blogspot.com
