Πολιτισμός, μία αμφιλεγόμενη «κοινωνία»

Ο πολιτισμός, όπως και η ελευθερία και η δημοκρατία, είναι μία λέξη που

σπιλώνεται από την πολιτική κατάχρηση. Οι σημερινοί δεσπότες της Ανατολής

ισχυρίζονται ότι υπερασπίζονται τον «ασιατικό πολιτισμό». Οι αυτοκρατορίες

δικαιολογούν την επιθετική πολιτική χαρακτηρίζοντάς την «εκπολιτιστική

αποστολή».

Ο βομβαρδισμός της Σερβίας ονομάστηκε «πόλεμος για τον πολιτισμό». Όπως και η

μόδα για τον Όσκαρ Ουάιλντ, έτσι και ο πολιτισμός για τους περισσότερους

ανθρώπους είναι αυτό που έχουν. «Εγώ είμαι πολιτισμένος, εσύ είσαι βάρβαρος,

αυτός είναι άγριος», κάπως έτσι κλίνεται η έννοια.

Στον σημερινό κόσμο, η κατάχρηση αυτή έχει μεγάλη σημασία. Διότι απειλεί με

εκρήξεις βίας. Η εποχή των ιδεολογιών έχει τελειώσει. Αντί για τα «στρατόπεδα»

στα οποία χώρισε τον κόσμο ο Ψυχρός Πόλεμος, οι πολιτισμοί αποτελούν σήμερα το

ορμητήριο σφοδρών συγκρούσεων. Οι ζηλωτές των «ασιατικών αξιών» αποκηρύσσουν

τη Δύση. Οι Κινέζοι επιμένουν ότι, σε ό,τι αφορά τον πολιτισμό, είναι οι

παιδαγωγοί του κόσμου. Η ισλαμική αντίσταση στον δυτικό πολιτισμό έχει την

ένταση ενός ιερού πολέμου.

Η βαρβαρότητα

Τα λόμπι των «αυτόχθονων Αμερικανών» επιμένουν στην υπεροχή των χαμένων

πολιτισμών που βρίσκονταν «σε αρμονία» με τη φύση. Στις Φιλιππίνες και την

Ινδονησία, στα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή, τα σύνορα μεταξύ πολιτισμών

γίνονται σημεία τριβής που οδηγούν σε διενέξεις. Ο «πολιτισμός» συνοδεύεται

συχνά από βάρβαρη συμπεριφορά. Η λέξη έχει λάβει τόσες πολλές σημασίες, που

έχει χάσει την έννοιά της.

Τι σημαίνει, λοιπόν, πολιτισμός; Ανάμεσα στις προϋποθέσεις που θα έπρεπε,

ίσως, να έχει μία σύγχρονη κοινωνία προκειμένου να λέγεται πολιτισμένη, είναι:

αρκετός πλούτος ώστε να «αγοράζει» ελεύθερο χρόνο για όλους τους πολίτες·

τρόποι ώστε να εργάζονται μαζί μεγάλοι αριθμοί ατόμων με σκοπό το κοινό

όφελος· τεχνικές καταγραφής και μετάδοσης της κληρονομημένης σοφίας· και

τεχνολογία η οποία επιτρέπει την προσαρμογή της φύσης στις ανθρώπινες ανάγκες

χωρίς να καταστρέφεται το περιβάλλον. Τα κριτήρια αυτά αντανακλούν την εικόνα

τού τι θα θέλαμε να είμαστε. Είναι άχρηστα, όμως, ως βάση για έναν

αντικειμενικό ορισμό του πολιτισμού. Διότι δεν θα έχαιραν κοινής αποδοχής σε

άλλες εποχές και άλλες κουλτούρες.

Στους περισσότερους πολιτισμούς υπήρχαν και υπάρχουν τυραννικές και δεσποτικές

μορφές που εκμεταλλεύονταν ή υποδούλωναν τα θύματά τους. Τα μνημεία τους

χτίζονταν με τον ιδρώτα των φτωχών. Ό,τι κι αν είναι ο πολιτισμός, σίγουρα

πάντως δεν είναι το ειρηνικό, αρμονικό, δίκαιο είδος κοινωνίας που θα θέλαμε

να είναι.

Σύμφωνα με μία δημοφιλή ακαδημαϊκή προσέγγιση, για να χαρακτηριστεί μία

κοινωνία πολιτισμένη, θα πρέπει να πληροί μία σειρά από «πολιτισμένα»

κριτήρια. Κάθε ανθρώπινη προσπάθεια σύνταξης ενός τέτοιου καταλόγου, όμως,

υπονομεύεται από την επιρρέπεια του ανθρώπου στην αυτο-κολακεία, που τον κάνει

να παρουσιάζει πάντα πρώτα τον εαυτό του ως προϊόν της προόδου.

Ο πολιτισμός έχει παρερμηνευτεί ως ένα στάδιο κοινωνικής ανάπτυξης ­ η

αναρρίχηση σε μία κλίμακα ανέλιξης προς το είδος των κοινωνιών όπου ζουν

σήμερα οι άνθρωποι. Λέγεται, συχνά, για παράδειγμα, ότι οι νομαδικές κοινωνίες

δεν μπορεί να είναι πολιτισμένες, διότι «ο πολιτισμός ξεκίνησε με τη γεωργία».

Εν τούτοις, οι αρχαίοι Σκύθες και άλλοι νομάδες των στεπών δημιούργησαν

εξαίρετα και ανθεκτικά στον χρόνο έργα τέχνης. Έχτισαν εντυπωσιακά

οικοδομήματα ­ αρχικά για τύμβους, αργότερα για διοικητικούς και εμπορικούς

σκοπούς. Οικοδόμησαν πολιτικά και οικονομικά συστήματα σε πολύ μεγαλύτερη

κλίμακα από ό,τι οποιοσδήποτε από τους λιγότερο κινητικούς γείτονές τους.

Μόνον η προκατάληψη μπορεί να ονομάσει τα επιτεύγματα αυτά «απολίτιστα».

Οι πόλεις εμφανίζονται συχνά στις λίστες με τις προϋποθέσεις της πολιτισμένης

ζωής. Υπάρχουν, όμως, και άλλοι πολιτισμένοι τρόποι οργάνωσης του χώρου

διαβίωσης. Στο μεσαιωνικό Μεξικό και την Ιάβα υπήρχαν άνθρωποι που προτιμούσαν

να ζουν σε μικρές κοινότητες και ταπεινά οικήματα, αλλά αυτό δεν τους εμπόδισε

να δημιουργήσουν, να χτίσουν και να κληροδοτήσουν.

Τα γραπτά κείμενα είναι ένα άλλο συστατικό που απαιτούν συχνά οι «ερμηνευτές»

της έννοιας πολιτισμός. Πολλές κοινωνίες, όμως, χρησιμοποιούν εναλλακτικούς

τρόπους προκειμένου να μεταδώσουν τη μνήμη. Μετά τη Βίβλο, τη μεγαλύτερη

επιρροή στη δυτική λογοτεχνία την είχαν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια: έργα τα οποία

κατά πάσα πιθανότητα συντέθηκαν και διαδόθηκαν μέσω της προφορικής

επικοινωνίας. Το σύνολο της σημαντικής πρώιμης λογοτεχνίας του κόσμου

μεταδόθηκε από στόμα σε στόμα. Οι περισσότερες κοινωνίες, όταν εφηύραν τη

γραφή, τη χρησιμοποίησαν αρχικά για τετριμμένους ­ εμπορικούς ή οικονομικούς ­ σκοπούς.

Μηχανισμός αλλαγής

Ο πολιτισμός έχει γίνει αντιληπτός ως μία διαδικασία, ένα σύστημα, μία

κατάσταση, μία ψυχική ή γενετική προδιάθεση ή ένας μηχανισμός κοινωνικής

αλλαγής. Για τον Όσκαρ Ουάιλντ ήταν «αυτό που μισεί η μεσαία τάξη». Για τον

Λεβί -Στρος, το βασικό χαρακτηριστικό του ήταν η βρασμένη τροφή. Ο Φρόυντ τον

ονόμαζε «μία διαδικασία στην υπηρεσία του Έρωτα». Ο Ρουσό τον αποκήρυττε. Ο

Νίτσε ήθελε να τον ανατρέψει.

Ο Άρνολντ Τόινμπι τον ονόμαζε «πορεία προς την αγιοσύνη».

Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τη λέξη «πολιτισμός» εννοώντας την κουλτούρα που οι

ίδιοι επιδοκιμάζουν. Ο πολιτισμός δεν είναι απαραίτητα κάτι καλό, μόλο που

μπορεί να είναι ηρωικός και θαυμαστός. Είναι συνήθως αμφιλεγόμενος: γι’ αυτό

και το μονοπάτι της Ιστορίας περνάει μέσα από ερείπια. Δεν είναι, όμως, πολύ

αργά να τον σώσουμε από τις παρεξηγήσεις. Με τη σωστή του έννοια, ο πολιτισμός

είναι μία κοινωνία σε άμεση σχέση με την πρόοδο, τον άνθρωπο και τη φύση.

Στην κορυφή της ιεραρχίας: οι δέκα μεγαλύτεροι πολιτισμοί

1. Αιθιοπικός Άκρατη φιλοδοξία: οι μεγαλύτεροι παγανιστικοί

μονόλιθοι και οι πιο πρωτότυπες χριστιανικές εκκλησίες του κόσμου

2. Αλεούτιος (Βόρειος Ειρηνικός) Άγονα νησιά, βασανιστικό κλίμα,

μουμιοποίηση, ιδιοφυής χειρουργική, ηρωική θαλασσοπλοΐα

3. Χμερ (Νοτιοανατολική Ασία) Εκπληκτική αρχιτεκτονική,

περίπλοκα ανάγλυφα, παραγωγική αγροτεχνική, πλουσιοπάροχη ιατρική περίθαλψη

4. Ναζκά (έρημος της Χιλής) Πέρα για πέρα πρωτότυπος: υπόγεια

άρδευση, πελώρια, θεόμορφα έργα τέχνης εκτιθέμενα στην επιφάνεια της ερήμου

5. Τιαχουανάκο (Άνδεις) Έκτισαν μία εκπληκτική πόλη και

τροφοδότησαν μία αυτοκρατορία σε ένα υψόμετρο όπου οι περισσότεροι άνθρωποι θα

δυσκολεύονταν να επιβιώσουν

6. Γκουτζεράτι Πρωτοποριακός καπιταλισμός, πειθαρχούμενος και

διοχετευόμενος στην τέχνη και την επιστήμη από μία φιλόδοξη ινδική θρησκευτική

παράδοση

7. Ολλανδικός Το πιο ελκυστικό υποσύνολο του δυτικού πολιτισμού:

μεγαλείο φτιαγμένο από νερό και χώμα, υψηλή τέχνη, πνεύμα συνεργασίας, ναυτική

κλίση

8. Μάγια Αιματοβαμμένος και βίαιος, αλλά γενναιόδωρος προς τους λόγιους

και τους καλλιτέχνες, εντυπωσιακά θαρραλέος απέναντι στα προβλήματα της ζωής,

στα τροπικά δάση

9. Κινεζικός Καταπιεσμένος τους τελευταίους αιώνες, αλλά

αντικειμενικά ο καλύτερος ­ ο πιο εφευρετικός, ο πιο ανθεκτικός, ο καλύτερα

συντονισμένος

10. Σύγχρονος δυτικός Ο πιο υπερτιμημένος αλλά και ο πιο

χρήσιμος και κατάλληλος για ένα παιδί της εποχής μας.