Ο Άρης περιγράφει τη μάχη με τον Ψαρρό

Ένα από τα κρίσιμα θέματα που ταλαιπώρησαν για πολλά χρόνια την Αριστερά, λόγω

της κριτικής που ασκήθηκε, ήταν και η ιστορία του Συντάγματος 5/42 του ΕΚΚΑ

(Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση), κυρίως η περιπέτεια του συνταγματάρχη Ψαρρού.

ΚΑΤΗΓΟΡΗΘΗΚΕ ο ΕΛΑΣ από τη Δεξιά και τα κεντρώα κόμματα της δεκαετίας του ’40,

αλλά και από στελέχη της Αριστεράς, ότι «εξετέλεσε τον δημοκρατικό αξιωματικό

Ψαρρό» ­ ο Άρης Βελουχιώτης έγραψε σε αναφορά ότι εφονεύθη σε μάχη ­ και ότι

έφερε γι’ αυτό προσωπικά την ευθύνη ο πρωτοκαπετάνιος του Ελληνικού

Απελευθερωτικού Στρατού.

«Η περίπτωση του Ψαρρού», γράφει στο νέο του βιβλίο ο Γρηγόρης Φαράκος, πρώην

γενικός γραμματέας του ΚΚΕ, «είναι γνωστό ότι προκάλεσε σοβαρή ζημιά στο

Εαμικό κίνημα. Από την πρώτη στιγμή ΚΚΕ – ΕΑΜ – ΕΛΑΣ ήσαν υποχρεωμένα να

δώσουν όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία ώστε να εξηγούν, τουλάχιστον, πώς

οδηγήθηκαν στα θλιβερά αυτά γεγονότα».

Στο βιβλίο του «Άρης Βελουχιώτης – Το χαμένο αρχείο, άγνωστα κείμενα», που θα

κυκλοφορήσει την ερχόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα», ο

Γρηγόρης Φαράκος παραθέτει, μεταξύ πολλών άλλων, τρία ντοκουμέντα του ΕΛΑΣ. Το

ένα είναι η συμπληρωματική έκθεση του επιτελάρχη του ΕΛΑΣ, συνταγματάρχη Νίκου

Παπασταματιάδη, για τα γεγονότα με το 5/42, την άνοιξη του ’44. Το δεύτερο

αφορά την έκθεση του ίδιου του Άρη Βελουχιώτη. Και το τρίτο αφορά παλιότερο

έγγραφο, περίπου ένα χρόνο νωρίτερα, όπου ο στρατηγός Σαράφης έκανε λόγο ακόμη

και για κοινό στρατηγείο ΕΛΑΣ – ΕΚΚΑ.

«ΤΑ ΝΕΑ» προδημοσιεύουν σήμερα, από το βιβλίο του Γρηγόρη Φαράκου, αυτά τα

τρία έγγραφα που δίνουν την ερμηνεία, από την πλευρά του ΕΛΑΣ, για τη μάχη με

το 5/42 Σύνταγμα του Ψαρρού.

ΣΕ ΚΑΘΑΡΕΥΟΥΣΑ και σε στενή στρατιωτική γνώση, ο Άρης Βελουχιώτης αναφέρεται ­

τον Μάιο του 1945 ­ στα γεγονότα του 5/42.

«Από την άποψη της ιστορικής έρευνας», γράφει ο Γρηγόρης Φαράκος, «αποτελεί ­

η έκθεση ­ κατά τη γνώμη μου, ένα από τα βασικά κείμενα που βοηθούν στη

διερεύνηση των σχέσεων του Άρη με την ηγεσία του Εαμικού Κινήματος εκείνη τη στιγμή».

Στην έκθεση αυτή ο Άρης Βελουχιώτης γράφει:

«Ανάμιξίς μου εις διάλυσιν 5/42.

Μετά την περιοδείαν μου θα ανηρχόμην μέχρις Αραχώβης Ναυπακτίας, θα

παρελάμβανα μερικούς αξ/κούς και έναν Λόχον του 2/39 Σ.Π., που με ανέμενον

εκεί βάσει προγενεστέρας μου προφορικής εντολής, και θα κατηρχόμην προς

παραλίαν ίνα διαπεραιωθώ εις Πελ/σον. Πλην, εφ’ όσον εν τω μεταξύ είχεν

επέλθει η ρήξις με το 5/42 της ΕΚΚΑ και αι συγκρούσεις εξηκολούθουν, η

διαπεραίωσίς μου θα ήτο αδύνατος, λόγω του ότι η παραλιακή ζώνη δι’ ης θα

διαπεραιούμην κατείχετο υπό των εχθρικών τμημάτων. Ήλλαξα πορείαν και την

13-14.IV. 44 έφθασα εις Παλαιοξάριον Δωρίδος, ένθα ο προσωρινός σταθμός της V

Ταξ/χίας, ήτις, μετά του προσωρινώς ενταχθέντος αυτή 36ου Σ.Π. της ΧΙΙΙ

Μεραρχίας είχεν αναλάβη την υπόθεσιν 5/42. Η κατάστασις παρουσιάζετο ως εξής:

Εις το κέντρον είχεν προωθηθή το ΙΙΙ/36 Τ.Π. (πρώην Τάγμα θανάτου), νοτίως του

Παλαιοξαρίου και βορείως Κλήματος. Από Β.Α. και Α. κατευθύνσεις εκινούντο τα

ΙΙ/34 Ι, ΙΙ και V ανεξάρτητον Τάγμα (πρώην Παρνασσίδος). Τα τμήματα του 5/42

κατείχον: Τα υψώματα του Κλήματος, τα Β.Α. και Α. αντερείσματα (Καρούτες –

Σεργούλα) και τα μικρά συνεχόμενα αντερείσματα περί το Μοναστηράκι και

Ευπάλιον, Δ. Κλήματος. Στα νώτα τους είχον την θάλασσαν και τους Γερμανούς ­

συμμάχους των.

Υπέδειξα: Κίνησιν εκ δυσμών ­ τούτο ήτο και απαίτησις της Ταξιαρχίας ­ και

μέχρι γεφύρας Μόρνου τμήματος του 2/39 υπό τους Πελοπίδαν και Επαμεινώνδαν,

που με ανέμενον εις Αράχωβα Ναυπακτίας, ώστε, αν ήργουν να περισφίξουν τον

κλειόν από Β.Α. και Α. τα ΙΙ/34 και το V Ανεξάρτητον ­ με τα οποία σημειωτέον

η V Ταξ/χία είχεν ελλιπέστατην σύνδεσιν ­ ν’ απαγορεύσουν την διαφυγήν

τμημάτων του 5/42 προς Ναυπακτίαν. Οργάνωσιν εξ όλων των σημείων νυκτερινής

επιθετικής ενέργειας. Υπεχώρησα, όμως, προ της απόψεως του Ταξιάρχου ότι δεν

θα επετύγχανε η νυκτερινή επιχείρησις, να γίνη η επιχείρησις την 6ην πρωινήν

της 16.IV.44. Την ίδια νύκτα 15-16.IV. 44 εκινήθημεν εγώ, ο Ταξ/ρχος και ο

Καπετάνιος Ηρακλής πλησίον των εχθρικών θέσεων παρά τω Σ.Σ. του Δ/τού του 36ου

Σ.Π. συναγ. Ζούλα. Συνηντήθηκεν. Κατάστασις: Έδαφος τελείως απρόσφορον δι’

επίθεσιν την ημέραν. Τοποθεσία εχθρού φύσει οχυρά και οργανωμένη αμυντικώς.

Μέσα εχθρού υπέρτερα ημετέρων. Δυνάμεις εχθρού υπέρτεραι (ΙΙΙ/36 που θα ενήργη

την κατά μέτωπον επίθεσιν διέθετε μόνον δύο διμοιρίας). Παρά το γεγονός ότι

είχεν εκδοθή η Διαταγή της επιθέσεως διά την 6ην πρωινήν της 16.IV. 44 και

παρά το ότι δεν ηδυνάμεθα να ειδοποιήσωμεν το ΙΙ/34 και V Ανεξ. περί της

αναβολής, εν τούτοις ανεβάλαμε την επίθεσιν εκ του κέντρου με την προοπτικήν ή

να γίνη την ημέραν, αν το έδαφος δεν ήτο και τόσον ακατάλληλον και αν

εξεδηλούτο και επετύγχανε η από Β.Α. και Α. επιθετική ενέργεια των ΙΙ/34 και V

ανεξ. ­ διότι και τούτο δεν ήτο βέβαιον ­ ή μετά προσωπικήν αναγνώρισιν εμού

και του Ταξ/ρχου να γίνη άλλην ώραν της ημέρας (στοιχείον αιφνιδιασμού ­ ημέρα

Πάσχα) ή την νύκτα, όπως επέμενα εγώ.

Η Δ/σις του ΙΙΙ/36 και η Δ/σις η ιδία του 36ου Σ.Π. εζήτουν ενισχύσεις διότι,

έλεγον, αλλιώς είναι αμφίβολος η επιτυχία. Φτιάξαμε μίαν διμοιρίαν ακόμη από

τον υπερπλούσιον μηχανισμόν των βοηθητικών υπηρεσιών του 36ου Σ.Π. διέθεσα δε

και εγώ τον Έφιππον Ουλαμόν εν πρώτη γραμμή και ούτω ενισχύσαμε το κέντρον διά

δύο διμοιριών. Εξεφράσθη σκέψις του ΙΙΙ/36, με την οποίαν συνεφώνησε και η

Δ/σις του 36ου Σ.Π. και ο Ταξ/ρχος να αφήσωμεν μικράν επιτηρητικήν δύναμιν

περί το Κλήμα, η υπόλοιπος δε δύναμις να κινηθή προς Β.Α. υψώματα ίνα κάμψη

την αντίστασιν του 5/42 εκεί και συνδεθή με ΙΙ/34, άλλως ­ ως έλεγον ­ δεν ήτο

δυνατή κατά μέτωπον ενέργεια. Διέταξα να μην κινηθή καμιά απολύτως δύναμις. Να

δημιουργηθή η εκ των βοηθητικών υπηρεσιών διμοιρία και μετά του Εφίππου

Ουλαμού να ενταχθώσιν εις το ΙΙΙ/36, να γίνει δε και η ενέργεια την νύκταν της

16-17.IV. 44 ή και την ημέραν αν η προσπάθεια των ΙΙ/35 και V Ανεξ. επετύγχανε

πλήρως και ταχέως εξετοπίζοντο τα εις τα Β.Α. και Α. αντερείσματα τμήματα του

5/42. Την πρωίαν ­ 16.IV. 44 ­ εγώ, ο Ταξ/ρχος ο Ηρακλής, ο Δ/τής του 36ου

Σ.Π., ο Δ/τής του ΙΙΙ/36 και άλλοι τινες εκινήθημεν προς αναγνώρισιν, εδάφους

και θέσεων του εχθρού. Ο Δ/τής ΙΙΙ/36 και ο Δ/ντής του 36 Σ.Π. επρότειναν

κίνησιν εκ του αριστερού, προς κατάληψιν δεσποζούσης θέσεως και κατόπιν

κίνησιν εκ του κέντρου. Εγώ και ο Ταξ/ρχος επροτείναμεν νυκτερινήν επίθεσιν εκ

του κέντρου ισχυράν και υπερκεραστικήν εκ του δεξιού ίνα:

Α) Διά της κατά μέτωπον εκ του κέντρου επιθέσεώς μας κάμψωμεν τας σοβαρωτέρας αντιστάσεις.

Β) Διαχωρίσωμεν την διάταξιν του 5/42 εις δύο.

Γ) Εγκλωβίσωμεν τα προς Δ. τμήματά του διά της εκ του δεξιού υπερκεραστικής

κινήσεώς μας.

Δ) Εκλωβίσωμεν ει δυνατόν και τα προς Α. διαχωριζόμενα τμήματα 5/42 εφ’ όσον

θα εξελίσσετο ευνοϊκά και η επίθεσις των ΙΙ/34 και V Ανεξ. που είχε διαταχθεί

από της προτεραίας διά την 6ην πρωινήν της 16.IV. 44 και θα κατελάμβανον τα

Β.Α. και Α. Κλήματος υψώματα και μέχρι θαλάσσης ελέγχοντα ούτω πάσαν προς την

κατεύθυνσιν εκείνην κίνησιν του εχθρού και θ’ απηγόρευον τυχόν διαφυγήν του.

Εις το σχέδιον αυτό δεν αντέδρασε κανείς και απεφασίσθη την νύκτα της

16-17.IV.44 ­ ώρα 1η πρωινή ­ να εκτελεσθή η επίθεσίς μας. Ελήφθησαν όλα τα

τεχνικά μέτρα. Το πρωί, κατά τας 10-11 μάς ανήγγειλε ο Ψαρρός δι’ εγγράφου

του, με μασημένα λόγια, την επιτυχίαν της προσπαθείας των από Β.Α. και Α.

ενεργουσών δυνάμεών μας. Μας έλεγε μάλιστα ότι απόπειρα του Νικηφόρου ν’

αποβιβάση δυνάμεις από Ν.Α. απέτυχε με… πολλάς απωλείας. Η είδησις αυτή μας

έδειξε ότι θα επετύγχανε 100% το σχέδιό μας διότι και εκ του αριστερού, Β.Α.

και Α. και Ν.Α. είχον αποκλεισθή όλοι οι δρόμοι διαφυγής.

Ο Ψαρρός εις τον οποίον η Ταξιαρχία, δι’ εγγράφου της είχεν προτείνει

παράδοσιν αμαχητί, απαντούσε με τάσιν παρελκύσεως της εκκρεμότητας ίνα

ενισχυθεί διά κινήσεως αναλόγων γερμανικών δυνάμεων κατόπιν συνεννοήσεώς του.

Διότι προς την Ιτέα είχε κινηθή ο πολύς Λοχαγός Δεδούσης και ήρθε εις επαφήν

με τους Γερμανούς. Υποπτεύομαι μάλιστα ότι και η κίνησις των Γερμανών προς

Κουκουβίσταν εκείνες τις ημέρες ωφείλετο εις ενεργείας του 5/42. Εις το

Μοναστηράκι είχε συναντηθή ο Ταγματάρχης Καπετσώνης με Γερμανό αξιωματικό και

από τας καταθέσεις των συλληφθέντων θα ιδήτε ότι ζητούσε ενισχύσεις από την

πλευρά της Ναυπάκτου διά να εξαναγκάση τα ημετέρας δυνάμεις εις εγκατάλειψιν

του πεδίου της μάχης.

Δεν συνέφερε αναβολή ούτε στιγμής εις την αποφασισθείσαν ενέργειαν. Υπ’ ευθύνη

μου διετάχθη η Ταξιαρχία ν’ απαντήση εις τον Ψαρρόν, ότι αι τη επιστολή του

διατυπούμεναι απόψεις θα εγνωρίζοντο εις το Γενικό Στρατηγείον από το οποίο θα

ελαμβάναμε απάντησιν. Έτσι ο αιφνιδιασμός μας θα εξησφαλίζετο πλήρως, όπως και

το αποτέλεσμα. Αναμονή, μέχρις ότου έλθουν αι γερμανικαί ενισχύσεις ή διαφυγή

διά μίαν ακόμη φοράν των καθαρμάτων του 5/42 και ιδιαίτερα του εθνοπροδότου

Συνταγματάρχου Ψαρρού Δ., θα ήτο πράξις εγκληματικώς ασύμφορος. Την νύκταν

εγένετο η επίθεσις και εις διάστημα δύο ωρών είμεθα απολύτως κύριοι του πεδίου

της μάχης. Αντεστάθησαν λυσσωδώς. Τραγούδησαν του «Αητού το γυιό». Το παίξανε

και με τις σάλπιγγες μα τίποτα δεν τους έσωσε. Διέφυγαν περί τους (70)

εβδομήντα από λάθη του ΙΙ/34 Τάγματος. Επί κεφαλής των ήτο ο Καπετσώνης. Τους

υπεδέχθησαν απέναντι οι Γερμανοί ­ Μποζαΐτικα Πατρών ­ και παρήλασαν ένοπλοι

εις τας Πάτρας. Εκ λάθους είχε από εμέ τον ίδιο τηλεγραφηθή ότι εφονεύθη ο

Καπετσώνης μετά του Ψαρρού. Εφονεύθη μόνον ο Ψαρρός και άλλοι αξιωματικοί.

Παραδέχομαι ότι επέδρασα εξαιρετικά και ερυμούλκησα την Ταξιαρχίαν προς

γραμμήν τοιαύτης ταχείας και ανηλεούς εξοντώσεως. Πιστεύω, όμως, ότι ενήργησα

απολύτως προς το συμφέρον του αγώνος και αναλαμβάνω ακεραίαν την ευθύνην.

Μέχρι τις 21.IV. 44 παρέμεινα περί το Κλήμα. Ωμίλησα εις τους κατοίκους

διαφόρων χωρίων και εις το Ευπάλιον. Εδέχθην Επιτροπάς από διάφορα χωριά και

τον Πρωτοσύγγελον της Μητροπόλεως Ναυπακτίας μετά πολυμελούς Επιτροπής εξ όλων

των τάξεων.

Ολίγα τινά περί V Ταξιαρχίας: Διοίκησις – Επιτελείον: Ο Αντ/ρχης Ρήγος είναι

άνθρωπος με αντίληψιν. Στρατιωτικώς αποδίδει. Χειραγωγούμενος πολιτικά ορθά,

έχω σχηματίσει την γνώμην ότι θα προσαρμοσθή εις τας ανάγκας και τας μεθόδους

δράσεως του σημερινού στρατού μας, θα προσανατολισθή επαρκώς και, συνεπώς, θα

γίνη έτι αποδοτικότερος. Ο Καπετάνιος Ηρακλής είναι ό,τι χρειάζεται διά την

Ταξιαρχίαν και, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να μείνη οριστικά εις την θέσιν

αυτήν, του συναγ. Ορέστη τοποθετουμένου κάπου αλλού (π.χ. Συν/μα Ευβοίας).

Αλλά ο Καπετάνιος πρέπει να γίνη καπετάνιος και ολοκληρωτικά συνδιοικητής με

τα δικαιώματα, πλήρως ισότιμος και ισόβαθμος. Όχι βοηθός πάντα. Επί του

ζητήματος αυτού θα επανέλθω εις αναφοράν μου, διότι και η νέα Διαταγή περί

«Συνθέσεως κ.λπ.» του Στρατού μας καθιερώνει τον καπετάνιο, εις άλλα Κλιμάκια

ως βοηθό και επιμελητή και εις άλλα ως βοηθόν απλώς.

Επιτελείον δεν έχει παντελώς. Είναι από τα πιο φλέγοντα ζητήματα η τοποθέτησις

εις αυτήν τουλάχιστον τριών (3) κατωτέρων αξιωματικών δια τα Ι, ΙΙ, ΙΙΙ,

Γραφεία και ενός ανωτέρου διά την θέσιν του Επιτελάρχου».

ΣΕ ΔΙΑΤΑΓΗ του, στις 19-8-43, ο στρατηγός Στέφανος Σαράφης προς την ΧΙΙΙ

Μεραρχία κάνει λόγο για κοινό στρατηγείο με τον συνταγματάρχη Ψαρρό.

«Εν συνεχεία της υπ’ αριθμ. Ε.Π. 96/1-8-43 Διαταγής μας, έχομεν την τιμήν να

σας παρακαλέσωμεν όπως προβήτε κατά το άρθρον ΙΙ του συμφωνητικού:

α) Εις συγκρότησιν κοινών Αρχηγειών εις ας περιοχάς υπάρχουσιν ημέτερα τμήματα

και τμήματα του Συν/ρχου Ψαρρού.

β) Εις την συγκρότησιν κοινού Στρατηγείου μετά του Συνταγματάρχου Ψαρρού και

του Άγγλου αξιωματικού και

γ) Μέχρις ότου συγκροτηθώσι ομάδες ΕΔΕΣ καθ’ όλην την περιοχήν σας,

ή τουλάχιστον εις το μεγαλύτερον αυτής τμήμα και προ παντός, μέχρις

αποκαταστάσεως της εκ μέρους του ΕΔΕΣ διασαλευθείσης

τάξεως πραγμάτων εν τη περιοχή σας και πλήρους συμμορφώσεως ένοπλων τμημάτων

και πολιτικών οργανώσεων ΕΔΕΣ προς πνεύμα συμφωνητικού και αποφάσεων Κ.Γ.

Στρατηγείου, θα προβήτε εις την συγκρότησιν κοινών Αρχηγείων είτε κοινών

Στρατηγείων και με αντιπρόσωπον ΕΔΕΣ».

ΣΕ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΗ έκθεση του ΕΛΑΣ, την οποία υπογράφει (2.5.44) ο επιτελάρχης

Νίκος Παπασταματιάδης, αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι:

«Από διμήνου και πλέον το 5/42 Σύνταγμα της ΕΚΚΑ ­ η μόνη αντάρτικη δύναμη της

οργάνωσης αυτής ­ άρχισε να εκδηλώνει ξεκάθαρα εχθρική στάση απέναντι του ΕΑΜ

– ΕΛΑΣ και, παρασυρμένο από μια κλίκα αντιδραστικών και τυχοδιωκτικών

στοιχείων όπως καταγγέλλουν τα ίδια τα στελέχη της ΕΚΚΑ, να φανερώνει

διαθέσεις επιθετικές στην περιφέρεια Φωκίδας – Δωρίδας. Η προκλητικότητα των

αντιδραστικών αυτών στοιχείων του 5/42 Συντάγματος, γνωστή και λανθάνουσα και

προηγούμενα, άρχισε να εκδηλώνεται ασυγκράτητα και απροκάλυπτα πια εναντίον

του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ μετά την εγκατάσταση των Γερμανών στην Άμφισσα τον Φεβρουάριο και

την εμφάνιση των Ταγμάτων Ράλλη στην ύπαιθρο. Ακόμα την ίδια εποχή,

διαπιστώθηκε αποδεδειγμένα συνεργασία με τον κατακτητή μερικών από τα

αντιδραστικά στοιχεία του 5/42, τα οποία τελικά επεκράτησαν μέσα στο Σύνταγμα

και πήραν στα χέρια τους τον έλεγχό του. Τελικά πραγματοποιήθηκε συνεννόηση

και συνεργασία με τους Γερμανούς των Πατρών και της Ιτέας και τους Ράλληδες

για κοινή συνδυασμένη ενέργεια κατά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Παρά τις προσπάθειες του

ΕΛΑΣ να συγκρατήσει το 5/42 από τον κατήφορο στον οποίο παρασυρόταν, η κοινή

συνδυασμένη επίθεση ΕΚΚΑ και Γερμανοράλληδων κατά του ΕΛΑΣ εκδηλώθηκε στις 15

και 16 του Απρίλη. Μετά την τέτοια επίθεση τα τμήματα του ΕΛΑΣ αναγκάστηκαν

αμυνόμενα να αντεπιτεθούν τη νύκτα της 16 προς 17 Απρίλη και μετά πολύωρη μάχη

να διαλύσουν το 5/42 Σύνταγμα. Κατά τη σύγκρουση αυτή υπήρξαν θύματα και από

τις δύο μεριές, μεταξύ των οποίων και ο Συν/χης Ψαρρός. 12 αξιωματικοί και 60

άνδρες του 5/42 Συντάγματος κρατούνται αιχμάλωτοι.

Οι υπόλοιποι διασκορπίστηκαν μεμονωμένοι. Οι Αρχηγοί της κλίκας που

συνεργάσθηκε με τους Γερμανοράλληδες Καπετσώνης και Δεδούσης με 100 άνδρες

κατόρθωσαν να διαφύγουν στην Πελοπόννησο, όπου πήγαν στας Πάτρας και ενώθηκαν

με τους Γερμανοράλληδες, στις γραμμές των οποίων πέρασαν φανερά πια, μετά το

ξεσκέπασμά τους. Δίνουμε μια σύντομη έκθεση των γεγονότων κατά χρονολογική

σειρά από το Φεβρουάριο μόνο και δώθε μαζί με τα πιο χτυπητά στοιχεία που

δείχνουν το καθένα και αποδείχνουν ατράνταχτα τόσο την απόφαση του 5/42

Συντάγματος ΕΚΚΑ να χτυπήσει το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, όσο και τη συνεννόηση και τη

συνεργασία του με τους Γερμανοράλληδες».