Ο χορευτικός δρόμος προς την αταραξία

ΟΙ ΝΕΩΤΕΡΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ ΤΟΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΑΝ «ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ». Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ, ΕΤΣΙ ΟΠΩΣ ΤΗ ΔΙΑΤΥΠΩΣΕ ΣΤΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥ ΕΙΧΕ ΑΣΥΝΗΘΙΣΤΗ ΑΠΗΧΗΣΗ ΣΤΟΝ ΕΘΝΙΚΟ, ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΙΣΛΑΜΙΚΟ ΚΟΣΜΟ, ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΝΕΩΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ. Ο ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΕΟΣΤΩΙΚΟ ΦΙΛΟΣΟΦΟ ΕΠΙΚΤΗΤΟ (55-135 μ.Χ.), Ο ΟΠΟΙΟΣ ΞΕΠΡΟΒΑΛΛΕΙ ΟΛΟΖΩΝΤΑΝΟΣ ΧΑΡΗ ΣΤΗ ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, ΠΟΥ ΑΝΑΔΕΙΚΝΥΕΙ ΤΗΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΑΙ ΑΝΙΧΝΕΥΕΙ ΤΙΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΤΟΥ ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΑΚΟΜΑ ΤΕΧΝΗΣ

Εvery heart,every heart Τo love will come Βut like a refugee

«Αnthem»,Leonard Cohen

Η Φρυγία είκοσι χρόνια μετά από τα παράξενα γεγονότα στη Γαλιλαία: μια μεγάλη έκταση από τα κεντρικά παράλια του Πόντου μέχρι την Αντιόχεια και το Ικόνιο· λίγοι επισκέπτονται αυτά τα μέρη ανάμεσα στη Μαύρη Θάλασσα και τη Μεσόγειο. Στην Ιεράπολη της Φρυγίας γεννήθηκε, γύρω στο 55 μ.Χ., ο στωικός φιλόσοφος Επίκτητος (πολύ πριν η χρονολογία οριστεί με αρχή τη γέννηση του Ιησού στη Γαλιλαία και «τα παράξενα γεγονότα» που ακολούθησαν) και ενώ ο «απόστολος» Παύλος, βρισκόταν στους δρόμους. Τρίτη αποστολική περιοδεία· μεταξύ άλλων στη Φρυγία· ο Παύλος κήρυσσε τον Χριστιανισμό, ίδρυε εκκλησίες· έγραφε επιστολές· ό,τι έκανε, το έκανε με τον ζήλο του νεοφώτιστου. Ο Επίκτητος δεν πήρε μυρωδιά απ΄ όλα τούτα:

της μόδας ήταν ο στωικισμός, όχι ο χριστιανισμός. Ήταν γιος σκλάβων: απελευθερώθηκε μετά τον θάνατο του αφέντη του, του Επαφρόδιτου, που με τη σειρά του ήταν απελεύθερος και γραμματέας του Νέρωνα. Θα περίμενε κανείς ότι ο Επίκτητος θα γινόταν δυστυχισμένος (αλλά δεν έγινε): ήταν κουτσός, φιλάσθενος και, όταν δεν δίδασκε, ντροπαλός· η αναπηρία του, σύμ φωνα με τη μαρτυρία του Κελσίου (ενός νεώτερου σύγχρονού του) οφειλόταν στον αφέντη του που μια φορά τού έστριψε δυνατά το πόδι για να δοκιμάσει την αντοχή του. Ο Επίκτητος τον προειδοποίησε χαμογελώντας: «Σιγά, θα το σπάσεις» κι όταν τελικά το πόδι έσπασε συνέχισε ήρεμα: «Σ΄ τα ΄λεγα, δεν σ΄ τα ΄λεγα;». Ίσως όμως, για το κουτσό πόδι, να έφταιγαν οι ρευματισμοί: ξέρουμε λίγα πράγματα για τη ζωή του Επίκτητου· ξέρουμε αρκετά για τη φιλοσοφία του. Ενώ ήταν ακόμα σκλάβος και ίσως την εποχή που ο Νέρωνας ανάγκασε τον Σενέκα να αυτοκτονήσει (διατάζοντάς τον να κόψει τις φλέβες του), ο Επίκτητος βρισκόταν ήδη στη Ρώμη όπου έπαιρνε μαθήματα από τον Μουσόνιο Ρούφο. Εικόνες της Ρώμης εκείνο τον μακρινό καιρό: από τα χολιγουντιανά blockbusters· πρώτοι χριστιανοί («Ο Ανδροκλής και το λιοντάρι»! · τα λιοντάρια είχαν ήδη αφανιστεί στη Δυτική Ευρώπη), αρένες, μονομάχοι, αμφιθέατρα· λίγα χρόνια προτού ο Γιουβενάλιος μιλήσει για panem et circenses· σκηνικά Τechnicolor και Cinemascope· μέσα στη μεγαλειώδη Ρώμη από χαρτόνι του «Quo Vadis» περιπλανιέται για λίγο καιρό ο Επίκτητος διδάσκοντας πώς να ζούμε για την ευτυχία, πώς να ζητάμε μόνο ό,τι μπορούμε να αποκτήσουμε («Ι Do Νot Want What Ι Ηaven΄t Got» είναι ο τίτλος του δεύτερου άλμπουμ της Sinead Ο΄ Connor: ψήγματα Επίκτητου στα τέλη του 20ού αιώνα), πώς να καταφεύγουμε στον θάνατο (στην αυτοκτονία, στην ευθανασία) όταν η ευτυχία είναι ανέφικτη. Η πόρτα είναι ανοικτή.

Ο στωικισμός της «Ποικίλης Στοάς» του Ζήνωνα υποστήριζε ότι το ζητούμενο της ζωής είναι το «κατά φύσιν ζην», το «κατ΄ αρετήν ζην»: ο Επίκτητος ταύτιζε τη «φυσική» ζωή με την αρετή, διακηρύσσοντας ότι πραγματικά ελεύθερος είναι ο άνθρωπος που δρα κατά τη δική του θέληση και τον οποίον κανείς δεν μπορεί να εμποδίσει· η ικανοποίηση των επιθυμιών μας δεν πρέπει να εναποτίθεται στα χέρια κανενός, ούτε να μας υποτάσσει σε υλικά αντικείμενα και σε άλλους ανθρώπους. Ο Επίκτητος προσέδωσε πρακτικό πνεύμα στον στωικισμό: Μάθε να ζεις ως έλλογο ον (όχι σαν λαχανικό!), μάθε να κάνεις το καλό, μάθε να αντιστέκεσαι στον πειρασμό της δυστυχίας· η δυστυχία είναι εύκολη. Δίδασκε σύμφωνα με τη σωκρατική μέθοδο, αντιτάσσοντας τη μια υπερβολή στην άλλη («για να ισιώσεις ένα στραβό ραβδί πρέπει να το λυγίσεις από την αντίθετη μεριά»), εκθέτοντας συχνά ακραίες θέσεις για να σοκάρει και να κινητοποιήσει τους μαθητές του, καμιά φορά παραληρώντας: η γλωσσική του δεξιοτεχνία ήταν παροιμιώδης· αυτοσχεδίαζε· χρησιμοποιούσε ρητορικά σχήματα, αναλογίες, λέξεις με πολλαπλές σημασίες. Κοντολογίς, δεν ήταν υπόδειγμα φιλοσοφικής λακωνικότητας (όπως ο Ζήνωνας), η φαντασία του ξεπερνούσε εκείνη του Ζήνωνα.

Το 93 μ.Χ., ύστερα από διάταγμα με το οποίο ο αυτοκράτορας Δομιτιανός (που έπασχε από ιδέες καταδίωξης) εξόριζε τους φιλοσόφους, ο Επίκτητος εγκατέλειψε τη Ρώμη και ίδρυσε φιλοσοφική σχολή στη Νικόπολη της Ηπείρου. Προτίμησε την επαρχιακή Νικόπολη από την Αθήνα, γιατί η μονοτονία της δεν αποσπούσε τους σπουδαστές από τη μάθηση. Σε τι συνίστατο αυτή η μάθηση στην ώριμη περίοδο του φιλοσόφου: πώς να αγγίξει κανείς την ευδαιμονία· πώς να κατακτήσει τη γνώση («Εξ αιτίας της ανεπαρκούς εκπαίδευσής μας ξεφεύγουμε συνεχώς από τον δρόμο μας, συσ σωρεύουμε φοβίες και φανταζόμαστε τα πράγματα χειρότερα απ΄ όσο είναι πραγματικά») και την προσωπική ανεξαρτησία· πώς να συλλάβει τη ζωή σαν έναν χορό, σαν ένα καρναβάλι (αναπόφευκτη φαίνεται η σύνδεση με τον Μίκαελ Μπαχτίν). Η αντίληψη της «προαίρεσης» (του ηθικού χαρακτήρα, της ηθικής «επιλογής») και της «διαίρεσης» (της ηθικής κρίσης) διαπνέει τις παρατηρήσεις του για τη σοφία, την ευτυχία, τη θεραπεία (από τη θλίψη και την άγνοια) και τον θάνατο. Ο ευδαιμονισμός του (που διαφέρει από εκείνον του Επίκουρου) παραπέμπει στην παιδική συμπεριφορά την οποία χρησιμοποιεί ως πρότυπο: το παιδί παίζει διαρκώς· σταματάει το ένα παιχνίδι και στρέφεται σ΄ ένα άλλο όταν αρχίσει να βαριέται: «τίποτα δεν είναι δύσκολο στη ζωή για όποιον μπορεί να τα παρατάει» και «να αγαπάς σαν μετανάστης· κανείς δεν μπορεί να περάσει τη ζωή του αγαπώντας ένα και μοναδικό πρόσωπο». Όταν βαριέσαι ένα παιχνίδι, απλούστατα, πρέπει να στρέφεσαι σ΄ ένα καινούργιο· και πάλι από την αρχή. Σε τι διέφερε ο Επίκτητος από τους παλαιότερους στωικούς: συγκεντρώθηκε περισσότερο στα ζητήματα της ηθικής· πρότεινε ένα «σχέδιο» ζωής, όπου ο άνθρωπος δεν ενοχλείται από τίποτα («δεν μας επηρεάζουν τα γεγονότα, αλλά η εικόνα που έχουμε γι΄ αυτά»), δεν φοβάται τίποτα («το τρομερό δεν είναι ο θάνατος αλλά ο φόβος του θανάτου») και επιμένει μέχρι το τέλος στην αναζήτηση της ευτυχίας: «Οδήγησέ με Δία και Πεπρωμένο μου, οδήγησέ με σε ό,τι προορίζομαι· θ΄ ακολουθήσω, δεν θα μείνω πίσω· κι αν νιώσω αδυναμία, αν νιώσω λιποψυχία, θ΄ ακολουθήσω, πάλι θ΄ ακολουθήσω».

Τι είναι η φιλοσοφία αν όχι η προετοιμασία μας να συναντήσουμε τα γεγονότα της ζωής; Ο Επίκτητος λέει, περίπου: Πρέπει να μάθουμε, όχι μόνο να πραγματοποιούμε τα όνειρά μας, αλλά και να καταλαβαίνουμε γιατί τα έχουμε· πρέπει να καλλιεργούμε τα καλά αισθήματα, την «καλή» φαντασία. (Για τον σημερινό ερευνητή, τα λόγια του θυμίζουν τον Βουδισμό). Τα βάσανά μας οφείλονται στις λανθασμένες μας πεποιθήσεις, στο ότι επενδύσαμε εκεί όπου δεν θα έπρεπε, με εσφαλμένο τρόπο. Η δυνατότητά μας για την ευδαιμονία εξαρτάται ολοκληρωτικά από τον χαρακτήρα μας, από το πώς διαθέτουμε τον εαυτό μας στον εαυτό μας, στους άλλους και στα γεγονότα. Όλα αυτά και πολλά ακόμα εμφανίζονται, εκτός από στοιχεία του Ζεν, ως το υπόβαθρο της σύγχρονης ψυχανάλυσης, του δυτικού ανθρωπισμού: στον Επίκτητο συναντιέται η δυτική με την ανατολική φιλοσοφία· η ηθική του εμφανίζεται ως μια παγκοίνως αποδεκτή αλήθεια. Ο Άλμπερτ Έλλις (1913-2007), ιδρυτής της λεγόμενης Ορθολογιστικής Συγκινησιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας, αποδίδει στον Επίκτητο το ψυχοθεραπευτικό του σύστημα: στο «Πώς να αρνηθείτε να γίνετε δυστυχισμένος»· ο Άλμπερτ Έλλις φαίνεται να οφείλει περισσότερα στον Επίκτητο παρά στον Φρόυντ.

Μεταξύ των σπουδαστών του Επίκτητου ήταν ο Φλάβιος Αρριανός (συγγραφέας του Αλεξάνδρου Ανάβασις), ο οποίος κατέγραψε τις ομιλίες του δασκάλου του: οι Επικτήτου διατριβαί, οκτώ τόμοι από τους οποίους σώθηκαν τέσσερις, καθώς και το Εγχειρίδιο, διασώθηκαν χάρη στον Αρριανό. Ο ίδιος δεν έγραψε ούτε λέξη (σαν τον Σωκράτη)· δεν συμφωνούν όμως σ΄ αυτό: το ύφος παραείναι εκλεπτυσμένο για να οφείλεται στην verbatim πρωτόγονη στενογραφία του Αρ ριανού. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει…

Ο Επίκτητος πέθανε στη Νικόπολη, όσο φτωχός γεννήθηκε· όχι από τα γέλια σαν τον Χρύσιππο, όπως είχε υποσχεθεί (ο Χρύσιππος πέθανε από τα γέλια αφού μέθυσε τον γάιδαρό του με ένα βαρέλι κρασί), ούτε αυτοκτονώντας όπως πρότεινε να κάνουν όσοι έβρισκαν τη ζωή ανυπόφορη.

Ξάπλωσε και πέθανε: ήταν γέρος άνθρωπος. Το λυχνάρι του (ένα από τα λιγοστά του υπάρχοντα) πουλήθηκε σε δημοπρασία έναντι του ιλιγγιώδους ποσού των τριών χιλιάδων δραχμών: αυτό το λυχνάρι αναφέρει ο Τζέιμς Τζόυς στο Πορτρέτο του νεαρού καλλιτέχνη· ο Στήβεν Δαίδαλος, συζητώντας με τον κοσμήτορα της σχολής, χαρακτηρίζει τον Επίκτητο «έναν γηραιό κύριο που πίστευε ότι η ψυχή μοιάζει μ΄ έναν κουβά νερό», ενώ ο κοσμήτορας τού διηγείται πώς ο φιλόσοφος αντιμετώπισε την κλοπή του μεταλλικού του λυχναριού («ο κλέφτης δεν μπορούσε να κάνει διαφορετικά· καιρός ν΄ αγοράσω ένα λυχνάρι από πηλό… λιγότερο ελκυστικό για τον κλέφτη…»)

Το 130 μ.Χ. στη Ρώμη τον Αδριανό διαδεχόταν ο Αντωνίνος ο Πίος: παρά τις διώξεις των χριστιανών (η Αριάδνη της Φρυγίας έγινε «μάρτυρας» εκείνη τη χρονιά) ήταν μια σύντομη εποχή γαλήνης για τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Λίγα χρόνια αργότερα ο Λουκιανός, ο Γκέλλιος, ο Μάρκος Αυρήλιος αποθέωσαν τον Επίκτητο· ακόμα και οι χριστιανοί Ωριγένης, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Χρυσόστομος και Αυγουστίνος αναφέρθηκαν με θαυμασμό στη φιλοσοφία του· ο Παύλος, διαγράφοντας όσα αναφέρονταν στο σεξ, παρουσίασε μια πιο κομφορμιστική εικόνα του: η αρχή του χριστιανικού σκοταδισμού. Ύστερα, οι παρεξηγήσεις διαδέχθηκαν η μία την άλλη· το αποτέλεσμα της εκλαΐκευσης και του χρόνου που κυλάει: στον 20ό και στον 21ο αιώνα, στην Ελλάδα, λίγοι ασχολούνται με τον Επίκτητο· λίγοι ασχολούνται με οτιδήποτε. Κι όμως, ακόμα και ένας μυστικοπαθής Αμερικανός, ο Τζ. Ντ. Σάλιντζερ, αναφέρεται σ΄ αυτόν: στο Φράννυ και Ζούι· η Φράννυ αραδιάζει στον μαυροπίνακα φράσεις από το Εγχειρίδιο: «Δεν ήξερα ότι μπορούσα να θυμηθώ τόσα από τον Επίκτητο! Αλλά, τα έσβησα, ευτυχώς, προτού μπουν οι άλλοι στην αίθουσα. Ο Επίκτητος θα με μάλωνε γι΄ αυτά τα παιδιαρίσματα!» Εξάλλου, μπορεί να αναρωτηθεί κανείς: μήπως ο Μερσώ στον Ξένο του Αμπέρ Καμύ είναι επικτητιανός χαρακτήρας; Ποια είναι η διαφορά της απάθειας από την αταραξία; Ποιο είναι το όριο μεταξύ της γαλήνης, της μοιρολατρίας και της παραίτησης; Ο Αλέξης Ζορμπάς του Καζαντζάκη από ποια φιλοσοφία εμφορείται άραγε; Πράγματι ο Τομ Γουλφ στο «Ένας άνδρας με τα όλα του» έχει σκαρώσει έναν ήρωα στα μέτρα του Αμερικανού πιλότου Τζέιμς Στοκντέιλ που «όφειλε τη ζωή του στον Επίκτητο»; Όσο για τον Τζέιμς Στοκντέιλ, αφού επέζησε στον πόλεμο του Βιετνάμ, έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο: «Θάρρος στη γραμμή του πυρός: Δοκιμάζοντας τις ιδέες του Επίκτητου σε ένα εργαστήριο ανθρώπινης συμπεριφοράς» στο οποίο εξηγούσε πώς η φιλοσοφία τον βοήθησε να αντέξει επτάμισι χρόνια σε βιετναμέζικη φυλακή, από τα οποία τα τέσσερα βρισκόταν σε απομόνωση. Τέλος, οι ήρεμοι, χαριτωμένοι και κάπως αλλόκοτοι ήρωες της σκοτσέζικης ταινίας «Local Ηero» του Μπιλ Φορσάιθ (1983) δεν υποπτεύονται καν ότι, για τον σημερινό θεατή, για τον αναγνώστη της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, εφαρμόζουν τις ιδέες του Επίκτητου:

ο Φέλιξ που παρατηρεί τα αστέρια, ο Μπεν που ζει σε μια παράγκα στην παραλία, η «στεγανόποδη» Μαρίνα κρατούν μια απλή, άδολη, παιγνιώδη και νηφάλια στάση στη ζωή, αναβαθμίζοντας, ανεπίγνωστα, τον homo sapiens σε homo ludens.

Πρέπει να μάθουμε, όχι μόνο να πραγματοποιούμε τα όνειρά μας αλλά και να καταλαβαίνουμε γιατί τα έχουμε. Τα βάσανά μας οφείλονται στο ότι επενδύσαμε εκεί όπου δεν θα έπρεπε, με εσφαλμένο τρόπο

Η Σώτη Τριανταφύλλου είναι συγγραφέας και έχει εντάξει στα μυθιστορήματά της ιστορικές προσωπικότητες όπως π.χ. η Ρόζα Λούξεμπουργκ (στο «Εργοστάσιο των μολυβιών»)