«Αφηγούμαι για να καταλάβω το Κακό»

Υπάρχουν μυθιστορήματα που χαρακτηρίζονται ως τα magnum opi της εποχής τους. Δηλαδή κορυφαία έργα, που τυγχάνουν μέγιστης αναγνωρισιμότητας. Είναι το «Confiteor» (μετάφραση: ομολογώ, εξομολογούμαι σοι, Κύριε) του καταλανού λόγιου Ζάουμε Καμπρέ ένα ανάλογου μεγέθους επίτευγμα; Είναι νωρίς ακόμη να το πει κανείς, έστω και αν έχει κάνει εντύπωση διεθνώς. Στην Ελλάδα, επίσης, υπήρξε το φετινό καλοκαίρι εκδοτικό γεγονός. Εγινε θέμα συζήτησης και πήγε και εμπορικά καλά, με έξι ανατυπώσεις (κοντά στα 12.000 αντίτυπα), παρά το μέγεθός του. Το σίγουρο είναι πως εδώ παρακολουθούμε έναν αμφίρροπο αγώνα διαρκείας, μια διελκυστίνδα μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας, της γλώσσας και της Ιστορίας. Τα ζεύγη εναλλάσσονται μέσα στους αιώνες. Από τον 14ο αιώνα σχεδόν έως τις μέρες μας. Ενα άχρονο πλαίσιο με έντονα σημεία στίξης, όπου γύρω τους ξεδιπλώνεται το πλήθος των δραματουργικών επεισοδίων του βιβλίου. Μια επίπονη εξερεύνηση τού κατά πόσο η δύναμη, η μνήμη, ο έρωτας, η θυσία, η γλώσσα και άρα η συνείδηση στροβιλίζονται γύρω από το Κακό ως θεμελιώδες στοιχείο της Ιστορίας.

Ο αφηγητής σε πρώτο πρόσωπο, που αρκετές φορές μεταβάλλεται σε τρίτο όταν χρειάζεται να επέμβει ο συγγραφέας, είναι ο 65χρονος Αντριά Αρντέβολ. Μέσα σε άπειρες σημειώσεις, τεμαχισμένες μνήμες, κυνηγημένος από την Αλτσχάιμερ, κοιτά πίσω τα σπαράγματα της ζωής του και θα προσπαθήσει να τα αφηγηθεί πριν αυτά εξαϋλωθούν. Ο Αντριά Αρντέβολ είναι το παιδί-θαύμα της γλωσσολογίας. Γνωρίζει σχεδόν όλο το φάσμα των γλωσσών που συναποτελούν σήμερα το ευρωπαϊκό μωσαϊκό. Προέρχεται από ένα μεγαλοαστικό σπίτι, όπου δεν γνώρισε ποτέ την αγάπη. Ο πατέρας Φέλιξ Αρντέβολ, ένας διάσημος συλλέκτης, επιβάλλει τη θέλησή του με οποιοδήποτε μέσο. Βρίσκει ανατριχιαστικό θάνατο. Ενα σπάνιο βιολί Στοριόνι, το περίφημο Βιάλ, θα αποτελέσει το αγώγιμο υλικό απ’ όπου θα περάσουν οι εφιάλτες και οι επιδιώξεις που σμιλεύουν την ανθρώπινη απληστία. Ο Αντριά ανδρώνεται με υπεκφυγές και αυταπάτες. Φοβάται πως δεν δίνεται ολοκληρωτικά στην τέχνη και στον έρωτα. Συνεχώς κάποιος κρίκος λείπει. Η ευτυχία εξαφανίζεται μόλις τον συναντήσει. Ανακαλύπτει και πλάθει μέσα από τη βιτγκενσταϊνική σκέψη του τη σκοτεινή σύνδεση της Ιεράς Εξέτασης με τη ναζιστική ελίτ, την ενοχή της επιβίωσης μετά τα στρατόπεδα, την απώλεια της πίστης, τα εγκλήματα των ιδεολογημάτων. Η υπόστασή του μεταβάλλεται στον χρόνο. Μετατρέπεται σε εξόριστο μοναχό, εξολοθρευτή Ναζί γιατρών, μύστη κατασκευαστή μονάκριβων βιολιών, κυνηγημένο κληρονόμο των θανάσιμων αλισβερισιών του πατέρα, μελοδραματικό εραστή, θεματοφύλακα της τέχνης που θα σκοτώσει ενδεχομένως ό,τι αγαπά για να απελευθερωθεί. Ενας πληθυντικός ήρωας, που ζει στις σκιές του Πρίμο Λέβι.

Επικοινωνήσαμε με τον Ζάουμε Καμπρέ στη Βαρκελώνη για να μοιραστεί μαζί μας μερικές από τις σκέψεις του. Ευχαριστούμε ιδιαίτερα τον μεταφραστή του «Confiteor» Ευρυβιάδη Σοφό για τη μεταφορά των απαντήσεων του συγγραφέα από τα ισπανικά.

Δεν έχω αφετηρία μία ιδέα, συνήθως, όταν ξεκινάω ένα μυθιστόρημα. Συμβιώνω με τα πρόσωπα, τα κάνω να μιλούν και να κινούνται πριν να υποψιαστώ ή διαισθανθώ τι είδους ιστορίες μπορούν να μου δώσουν.

Η «ιδέα» μου προκύπτει κατά τη διάρκεια της δημιουργίας αυτού του κόσμου. Γι’ αυτό και δεν μπορώ να απαντήσω κάθετα για το ποια είναι η κεντρική ιδέα του «Confiteor». Μάλλον το αφήνω στα χέρια των αναγνωστών, οι οποίοι σίγουρα μπορεί να έχουν διαφορετικές γνώμες. Χάρη στις εμμονές του Αντριά έφτασα στο προσωρινό συμπέρασμα ότι ο πυρήνας που κρατάει δεμένο το σύνολο του μυθιστορήματος είναι το ενδιαφέρον του να καταλάβει το Κακό. Ο Αντριά (και παραδέχομαι ότι κι εγώ μαζί του) προς το τέλος του μυθιστορήματος φτάνει στο συμπέρασμα ότι δεν είναι σε θέση να εξηγήσει την αιτία του Κακού. Φτάνει σ’ αυτό το συμπέρασμα όταν νιώθει ανίκανος να συνεχίσει το δοκίμιο για το Κακό που γράφει εκείνες τις μέρες. Εγκαταλείπει τα χαρτιά του δοκιμίου και μας εξηγεί όλα όσα υπάρχουν στο «Confiteor»! Εγκαταλείπει την περισυλλογή και βυθίζεται στην αφήγηση ως μοναδικό εργαλείο ικανό να μας κάνει να καταλάβουμε το Κακό.

Θα έλεγα ότι αυτή η φράση περιγράφει την αφηγηματική δημιουργία. Εγώ ο ίδιος, όταν αρχίζω να γνωρίζω τα πρόσωπά μου, κάνω αυτήν τη σκέψη: αυτό το παιδί, ο Αντριά, μέχρι πού μπορεί να με πάει; Μέχρι πού; Σαφώς, αν το δει κάποιος από άλλη οπτική γωνία, ο Αντριά υποβαθμίζει τις πράξεις των «σωτήρων» της ανθρωπότητας, που είναι τυφλωμένοι από την ιδεολογία και την επιθυμία τους για εξουσία.

Είμαι πεπεισμένος ότι κατοικούμε μια γλώσσα. Δεν ξέρω αν μ’ αυτούς τους όρους, αλλά αυτό υποστηρίζει ο Βίτγκενσταϊν. Ζούμε «σε» και «με» μια γλώσσα και σκεφτόμαστε συγκεκριμένα με λέξεις και έννοιες αυτής της γλώσσας. Κατοικούμε μια γλώσσα είτε μιλιέται από εκατομμύρια ανθρώπους είτε είναι μειονοτική είτε είναι επίσημη γλώσσα στη χώρα της είτε καταδιώκεται είτε όχι. Ακόμα κι αν βρίσκεται σε διαδικασία εκμηδένισης κι εξαφάνισης, ζούμε και κατοικούμε μια γλώσσα. Η γλώσσα είναι αυτό που μας ενώνει ως κοινότητα. Γι’ αυτό, όταν κάποιος με ρωτάει γιατί γράφω στα καταλανικά και όχι στα γαλλικά ή στα ισπανικά που είναι πιο δυνατές γλώσσες, δεν μπορώ να μην ξαφνιαστώ. Για ποιο λόγο να αλλάξω γλώσσα όταν γράφω λογοτεχνία; Ολα όσα λέω στα καταλανικά θα έχαναν δύναμη (αν την έχουν τελικά) γραμμένα από μένα σε άλλη γλώσσα. Εγώ δεν θα μπορούσα να εκφραστώ λογοτεχνικά σε καμία άλλη γλώσσα εκτός από τη δική μου. Και η γλώσσα μου έχει προβλήματα, αυτό είναι αλήθεια. Οταν η Καταλωνία γίνει ανεξάρτητη, θα έχει επαρκή δύναμη για να επιδιώξει με αξιοπρέπεια την επιβίωση της καταλανικής γλώσσας. Καθημερινά πεθαίνει μια γλώσσα σε κάποιο μέρος και μαζί της μια διαφορετική οπτική του κόσμου. Επιστροφή στον Βίτγκενσταϊν: βλέπουμε, σκεφτόμαστε και καταλαβαίνουμε μέσα από τη γλώσσα. Ο θάνατος μιας γλώσσας είναι μια τραγωδία. Η απαγόρευση της χρήσης μιας γλώσσας (όπως συνέβη με μας τους Καταλανούς κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Φράνκο και που εγώ έζησα ως παιδί) είναι μία από τις πιο σκληρές αποφάσεις που μπορούν να εφεύρουν οι δικτάτορες. Οποιος δεν έχει αισθανθεί τη γλώσσα του να απειλείται, ίσως να ξαφνιαστεί από τις κουβέντες μου. Επίσης θα υπάρξουν κάποιοι που ίσως να υποβαθμίσουν το ζήτημα ή ίσως να το αρνηθούν λέγοντας «δεν έχει σημασία τι γλώσσα μιλάς: το ζήτημα είναι να συνεννοείσαι». Το θέμα είναι να εκφράζεσαι, να συνεννοείσαι και όλοι να νιώθουμε ελεύθεροι με την ίδια μας τη γλώσσα.