Ο συγγραφέας Τζον Μπάνβιλ έλεγε κάποτε ότι συνήθως δεν θυμάσαι τίποτα από ένα έργο του Κούντερα, κι ωστόσο απομένεις με ένα αίσθημα πληρότητας. Ο εμβληματικός κριτικός Τζορτζ Στάινερ, που έφυγε από τη ζωή στις 3 Φεβρουαρίου, έγραφε πάλι ότι δεν υπάρχει τίποτα να πεις γι' αυτόν, μόνο να τον αντιγράψεις μπορείς. Προσέθετε ότι ο Κούντερα απλώς υπάρχει, συνυφασμένος με τη δοκιμιακή του μυθοπλασία. Πράγματι, ανατρέποντας τη χρονική γραμμικότητα, ο συγγραφέας και αφηγητής Κούντερα μπαινοβγαίνει κι εδώ στο βιβλίο, όπως δύο δεκαετίες πριν (με πολύ πιο συστηματικό τρόπο) είχε πράξει ο Χάινριχ Μπελ στο περίφημο Ομαδικό πορτρέτο με μια κυρία (εκδ. Πόλις, μτφ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, 2015). Πρόκειται άλλωστε για τον Κούντερα αυτοπροσώπως με τον οποίο εκκινεί το βιβλίο, σε μια πισίνα του Παρισιού όπου ο συγγραφέας εντυπωσιάζεται με τη νεανική κίνηση μιας ώριμης κυρίας - μια χειρονομία που, πολύ νοσταλγικά, την επαναφέρει στα πολύ νεανικά της χρόνια. Κι έτσι αρχίζει να φαντάζεται τη ζωή της, φιλοσοφώντας για τις μορφές που παίρνουν οι απειράριθμοι ανθρώπινοι βίοι αλλά και για τις λιγοστές αρχετυπικές χειρονομίες που μας εντάσσουν σε κάποιο συμπεριφορικό πλαίσιο. Βαφτίζει την εν λόγω κυρία Ανιές και της αποδίδει μια αδελφή, τη Λώρα, με την οποία οι σχέσεις της έχουν ποικίλα σκαμπανεβάσματα. Οι δυο γυναίκες, αν και αλληλεξαρτώμενες, είναι εντελώς διαφορετικές και ανταγωνιστικές μεταξύ τους. Ωστόσο ακολουθούν η μια την άλλη, μάλιστα η Λώρα ερωτεύεται τον άντρα της Ανιές και ανταγωνίζεται την κόρη της. Η ίδια δεν καταφέρνει να κάνει παιδί, αλλά έχει άπειρους εραστές και επινοεί διαρκώς δράματα. Απειλεί συχνά με αυτοκτονία και τελικά κατακτά τον σύζυγο της Ανιές όταν αυτή σκοτώνεται στον αυτοκινητόδρομο προσπαθώντας να αποφύγει μια υποψήφια αυτόχειρα. Ο Κούντερα δεν θα πολυλυπηθεί για το δράμα. Σημασία έχουν οι χειρονομίες, όχι οι άνθρωποι, μοιάζει να μας λέει.
Μικρές φιλοσοφικές πραγματείες
Βέβαια κατά τον συγγραφέα «ένα πράγμα λέει το μυθιστόρημα στον αναγνώστη: τα πράγματα είναι πιο σύνθετα από ό,τι πιστεύεις ότι είναι». Τα βασικά σημεία της ιστορίας δίνονται λοιπόν διάσπαρτα, όταν πια τείνεις να ξεχάσεις ότι υπάρχει οποιαδήποτε πλοκή. Η στοιχειώδης πιο πάνω αφήγηση δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να υπηρετεί τις φιλοσοφικές θέσεις του αφηγητή (του ίδιου του Κούντερα) που κινούνται με βασικές σταθερές τον θάνατο και την υστεροφημία. Δεν πρόκειται για ένα δοκιμιακό μυθιστόρημα αλλά για μικρές φιλοσοφικές πραγματείες, κάτι σαν ανάλεκτα, που χρησιμοποιούν την αφήγηση προς επίρρωση των λεγομένων του συγγραφέα. Οι ήρωες (η Ανιές, η Λώρα και οι γύρω τους σκιώδεις παρουσίες) γίνονται έτσι μελέτες περίπτωσης, ατελή γραφήματα και απλές ενδείξεις για του λόγου το αληθές - τίποτα παραπάνω. Εχουμε ατάκτως συνδεόμενα φιλοσοφικά λήμματα (περί του τυχαίου, περί του χάους, περί του έρωτα στη Δύση, περί της σχέσεως αιτίου-αιτιατού στην τέχνη του μυθιστορήματος, περί της μετατροπής των ατελεύτητων επιθυμιών σε ανθρώπινα δικαιώματα), όπου τα επεισόδια του βίου της Ανιές και των περί αυτήν χρησιμεύουν απλώς ως παραδείγματα. Με πλήρη επίγνωση ωστόσο της ιδιομορφίας του έργου του, ο Κούντερα προασπίζεται τον εαυτό του με μια επίθεση στον Αριστοτέλη και τις επιφυλάξεις του για την έννοια του επεισοδίου στη δραματική τέχνη. Το μυθιστόρημα δεν πρέπει να υπηρετεί εν ονόματι της δραματοποίησης τον έσχατο σκοπό του (το τέλος), μας λέει. Στη ζωή επικρατεί το τυχαίο, κι αυτό πρέπει να υπηρετούμε.
Πρέπει; Δεν είναι διόλου σίγουρος, όσο κι αν δεν μπορούμε να ελέγξουμε πλήρως τις συνέπειες των πράξεών μας. Χάος είναι εντέλει αυτό που δεν γνωρίζουμε ή έστω αυτό που δεν μπορούμε να περιγράψουμε. Ωστόσο αυτό ακριβώς το χάος της πραγματικότητας είναι που επιχειρεί να βάλει σε τάξη η μυθοπλασία, παράγοντας νόημα σε έναν «κόσμο-πρόβλημα». Εδώ όμως, πέραν των άλλων τυχαίων θεωρητικών επεξεργασιών, υπάρχει ένα ολόκληρο κεφάλαιο (το 6ο) που δεν έχει ουδεμία σχέση με την υπόλοιπη αφήγηση. Θα μπορούσε φυσικά να αποκτήσει κάποια σχέση στο μέλλον, αλλά επί του παρόντος μοιάζει να ανασύρθηκε από το συρτάρι του συγγραφέα, έτσι για να γεμίσουν οι σελίδες.
Σχετικισμός, ο θεμέλιος λίθος
Ο ηθικός και πολιτισμικός σχετικισμός είναι αναμφίβολα ο θεμέλιος λίθος του λογοτεχνικού και όχι μόνο μεταμοντερνισμού. Ο αναγνώστης διαλέγει και παίρνει κατά βούληση από αυτή την εν είδει μυθιστορήματος φιλοσοφική πραγματεία, που ανακαλεί την «αβάσταχτη ελαφρότητα του είναι» υπό το φως και των πρόσφατων εμπειριών. Τα πλευρικά, έκκεντρα, απελευθερωμένα από το βάρος της επιστημονικής απόδειξης δοκίμια, που ταλαντεύονται μεταξύ αφέλειας και σοβαρότητας, κάποτε θυμίζουν το Μάζα και Εξουσία του νομπελίστα Ελίας Κανέτι (εκδ. Ηριδανός, μτφ. Αρτεμη Αγγέλα Βερυκοκάκη, 1980), άλλοτε το εμβληματικό Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης του Ιταλο Καλβίνο (εκδ. Καστανιώτης, μτφ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, 2009), χωρίς να απουσιάζει η κεντροευρωπαϊκή παράδοση. Ωστόσο ελάχιστα παραπέμπουν στη μυθιστορηματική φόρμα.
Φιλοσοφώντας μετ' ευτελείας, οι ήρωες του Κούντερα αναζητούν κάτι. Και τι είναι αυτό το κάτι; Απ' ό,τι φαίνεται ούτε το νόημα της ζωής ούτε ο μεγάλος έρωτας ούτε η πραγμάτωση κάποιας θεωρίας. Αυτά όλα έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί. Δεν τους κινεί καν η ανθρώπινη περιέργεια, όπως ας πούμε στο Μπουβάρ και Πεκυσέ του Φλομπέρ (εκδ. Πόλις, μτφ. Αχιλλέας Κυριακίδης, 2007) όπου οι δύο ήρωες αγωνίζονταν να κατασκευάσουν, ειρωνικώ τω τρόπω, μια αποθήκη της παγκόσμιας γνώσης. Εδώ έχουμε τον θρίαμβο της ασημαντότητας ή κατά μία έννοια την κυριαρχία του κιτς, θεματική που είχε απασχολήσει έντονα τον συγγραφέα ήδη από τα χρόνια του στην Τσεχοσλοβακία - πριν δηλαδή βρει την επιτυχία στο Παρίσι. Με τη μόνη διαφορά ότι η τότε ελαφρότητα έχει με τον καιρό μετατοπισθεί προς τη ματαιότητα έως και βλαβερότητα των καθημερινών πραγμάτων. Οι άνθρωποι - και ο ίδιος ο συγγραφέας - λένε ψέματα για να υπάρξουν, επινοούν μικρές ιστορίες για να προκαλέσουν έναν έπαινο, ενίοτε επιλέγουν ασήμαντες ζωές, ακόμα κι αν ποθούν την αθανασία. Τίποτα τραγικό δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα, τίποτα αληθινά άξιο αφήγησης. Το σύνολο αυτό των ασημαντοτήτων, υφασμένο από την απατηλή τέχνη του Κούντερα, αν και δεν βγάζει κεντρικό νόημα, διαβάζεται πάντα χωρίς το αίσθημα ότι έχασες την ώρα σου. Ολα τούτα και άλλα πολλά, αποκτούν μάλιστα αξία αν τα δεις ως πλάκα - το μοναδικό διαθέσιμο αντίδοτο στην πλήξη: Μια φάρσα του σύμπαντος, ένα μυστικοπαθές σχέδιο, μια συνωμοσία, που αν την κατοπτεύσεις, μπορεί να βάλεις και τα γέλια.
Ζωή, μια γιορτή
Η ζωή λοιπόν προβάλλεται διά χειρός Κούντερα ως μια γιορτή προορισμένη να υπηρετήσει την αθανασία. Εκεί, το πάνθεον των συγγραφέων που παρελαύνουν σ' αυτό το βιβλίο, παραπονούνται ότι κατέκτησαν μεν την υστεροφημία, με αντίτιμο ωστόσο την κακοποίησή τους από οποιονδήποτε φιλόδοξο θέλει να κουτσομπολέψει ή να βγάλει από τη μύγα ξίδι γράφοντας άλλη μια βιογραφία τους. (Βαράτε με κι ας κλαίω, θα 'λεγε η γιαγιά μου.) Το επείγον για τον Μίλαν Κούντερα είναι εντέλει η λογοτεχνική αθανασία και επείγεται εδώ να κατοχυρώσει μια επισφαλή θέση, ει δυνατόν δίπλα στον ταλαιπωρημένο από τη φήμη του Γκαίτε. Δύσκολη δουλειά, που πάντως έχει ευτυχήσει στα επιδέξια για μια ακόμη φορά χέρια του σταθερού μεταφραστή του στα ελληνικά Γιάννη Χάρη.
Milan Kundera
Η αθανασία
Mτφ. Γιάννης Η. Χάρης, σελ. 458,
Εκδ. Εστία, 2019 σελ. 458
Τιμή: 17 ευρώ
Έντυπη Έκδοση
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου του tanea.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
