Το Υπουργείο Πολιτισμού ανακοινώνει την προώθηση ενός έργου μεγάλης αρχαιολογικής και ιστορικής σημασίας: την ανάδειξη των «Δεσμωτών του Φαλήρου» με τη δημιουργία μόνιμης έκθεσης εντός ειδικά διαμορφωμένου μουσειακού κελύφους στην Εσπλανάδα του Φαλήρου, παραπλεύρως του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ). Το έργο, συνολικού προϋπολογισμού 6,5 εκατομμυρίων ευρώ και με χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης, εξελίσσεται σύμφωνα με το προβλεπόμενο χρονοδιάγραμμα. Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, οι ταφές χρονολογούνται στα ταραγμένα χρόνια του β’ μισού του 7ου αιώνα π.Χ., αποτελώντας ένα εύρημα παγκόσμιου ενδιαφέροντος για την έρευνα της αρχαίας Αθήνας.

Έκθεση με σεβασμό στην ιστορία και το εύρημα

Η επικείμενη έκθεση έχει ως στόχο την εμβάθυνση στην κατανόηση ενός εξαιρετικά σημαντικού ιστορικού επεισοδίου της Αθήνας, χωρίς η παρουσίαση να επικεντρωθεί αποκλειστικά στη βιαιότητα των σκηνών. Όπως επισημαίνει το Υπουργείο Πολιτισμού, η προσέγγιση δίνει έμφαση στην ενότητα ευρήματος και χώρου, εκεί όπου η αρχαιολογική έρευνα συναντά την ιστορία και τον πολιτισμό, επιδιώκοντας μια ουσιαστική εμπειρία για τον επισκέπτη.

Η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, δήλωσε σχετικά: «Το σημαντικό εύρημα των Δεσμωτών του Φαλήρου αφορά στην ομαδική ταφή ανθρώπινων σκελετών, που εντοπίστηκε τον Μάρτιο του 2016 στο πλαίσιο της κατασκευής του ΚΠΙΣΝ. Τα άτομα αυτά εκτελέστηκαν επιτόπου και ετάφησαν αλυσοδεμένα, καθώς σκελετοί φέρουν ακόμη τα μεταλλικά δεσμά τους. Από το 2016 έως το 2020 δεν διασφαλίστηκε επαρκώς η προστασία του ευρήματος, με αποτέλεσμα να χαθεί μέρος του. Το 2020 αποφασίστηκε η προσωρινή απόσπασή του και η επανατοποθέτησή του μετά την εξυγίανση του εδάφους, ώστε να διασφαλιστεί η καλύτερη δυνατή προστασία».

Το υπό κατασκευή μουσειακό κέλυφος εντάσσεται διακριτικά στην Εσπλανάδα του Φαλήρου, λειτουργώντας ως υπόγειος, λιτός χώρος για τη φιλοξενία των «Δεσμωτών». Ο σχεδιασμός προσφέρει βέλτιστη θέαση και κατανόηση από τους επισκέπτες, με σταδιακή μετάβαση από το παρόν στο παρελθόν – από το φως στο σκοτάδι – ώστε να επιτείνεται η πνευματική και συναισθηματική προετοιμασία του κοινού. Η έκθεση διαμορφώνεται με βάση τις ιδιαιτερότητες της διατήρησης και ανάδειξης του μνημείου, μέσα σε ένα συγκινησιακό και συγκειμενικό περιβάλλον που ενισχύει την κατανόηση του κοινωνικοπολιτικού πλαισίου της εποχής των ταφών και τη διασύνδεσή τους με τη γένεση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Το σύνολο της μουσειακής υποδομής υπακούει στην αρχή της καθολικής προσβασιμότητας.

Η προσέγγιση στην έκθεση αντιλαμβάνεται τον αρχαιολογικό χώρο ως έναν ιστορικό τόπο με μοναδικότητα, όπου η κατά χώραν παρουσίαση του ευρήματος αποτελεί σπάνιο παράδειγμα για τον ελλαδικό χώρο. Δίνεται απόλυτος σεβασμός προς τους νεκρούς και στη σημασία του ευρήματος, με το κτίριο να εκτείνεται σε περίπου 920 τ.μ. Η κίνηση των επισκεπτών ακολουθεί μια καθοδική διαδρομή, που καταλήγει στον ημιυπαίθριο κυλινδρικό χώρο με σταδιακή βύθιση. Στο υπόγειο, τα σκελετικά κατάλοιπα σε βάθος -3,75 μ. είναι ορατά μέσω μεγάλων υαλοφρακτών ανοιγμάτων, αλλά ο κυρίως χώρος των σκελετών δεν είναι επισκέψιμος για λόγους διατήρησης.

Ενότητες αφηγηματικής περιήγησης και σημασία του ευρήματος

Σύμφωνα με την ανακοίνωση του ΥΠΠΟ, η επίσκεψη ακολουθεί μια σειρά θεματικών ενοτήτων:

  • Πρόσβαση/Είσοδος: Παρέχεται ενημέρωση για το ιδιαίτερα ευαίσθητο θέμα της ταφής ανθρώπινων υπολειμμάτων, επιτρέποντας στον επισκέπτη να επιλέξει συνειδητά αν θα προχωρήσει.
  • Κατάβαση/Χρόνος: Η κάθοδος στο χώρο μέσω ράμπας συμβολίζει μια «κατάβαση στον χρόνο», αφήνοντας πίσω τον σύγχρονο κόσμο.
  • Μετάβαση στον χώρο (Φάληρο): Παρουσιάζεται η τοπογραφία της περιοχής και η σχέση της με την αρχαία Αθήνα.
  • (Περι)διάβαση στο χώρο (νεκροταφείο): Εξετάζονται ταφικά έθιμα και αξίες της περιόδου.
  • Μετάβαση από τον θεσμό στο νόμο: Ερμηνεύονται τα ανασκαφικά δεδομένα σε σχέση με την ιστορία και την εξέλιξη της κοινωνίας.
  • Στάση/Κατά χώραν θέαση: Ο επισκέπτης φτάνει στον χώρο έκθεσης, που χαρακτηρίζεται ως «χώρος σιωπής».
  • Αναπαράσταση/Παύση: Η ιστορική στιγμή μετατρέπεται σε κίνηση μέσα από την τέχνη.
  • Ανάβαση/Έξοδος: Ο επισκέπτης επιστρέφει, αλλάζοντας προοπτική στον χρόνο και στον χώρο.

Συνοδευτικό εποπτικό υλικό -όπως κείμενα, φωτογραφίες, χάρτες, αναπαραστάσεις και ψηφιακές εφαρμογές- εμπλουτίζει την εμπειρία και διευκολύνει την ερμηνεία του αρχαιολογικού ευρήματος και του ιστορικού του πλαισίου.

 

Το αρχαιολογικό υπόβαθρο του ευρήματος

Ο Φαληρικός Όρμος, πρώην κύριο λιμάνι της αρχαίας Αθήνας, φιλοξένησε το μεγαλύτερο γνωστό νεκροταφείο της πόλης από τον 8ο έως τον 4ο αιώνα π.Χ. Σε μια έκταση 70 στρεμμάτων έχουν ανασκαφεί 11 στρέμματα, με 1.920 ταφές και 2.087 ταφέντες, κυρίως της αρχαϊκής περιόδου. Η ποικιλία των ταφικών πρακτικών (συνηθισμένες αλλά και «αποκλίνουσες» ταφές, πρωτογενείς και δευτερογενείς καύσεις, ζωικές ταφές) αντανακλά τις συνθήκες διαβίωσης όλων των κοινωνικών τάξεων της αρχαϊκής Αθήνας και προσφέρει μια ρεαλιστική, μη εξιδανικευμένη εικόνα της κοινωνίας. Το νεκροταφείο ξεχωρίζει λόγω των πολυάριθμων ταφών βιαιοθανάτων (περίπου το 10,7% των ενταφιασμένων), όπου εντοπίζονται κατάγματα, ακρωτηριασμοί, σιδερένια δεσμά και ασυνήθεις θέσεις ταφής.

Οι πρώτες ανασκαφικές εργασίες διεξήχθησαν το 1863, με επόμενες ανασκαφές το 1911 και 1915, όπου διαπιστώθηκε η μεγάλη έκταση του νεκροταφείου. Σημαντική είναι η αποκάλυψη του «Κοινοταφίου Σιδεροδέτων», που φέρνει στο φως τον τρόπο εκτέλεσης με αποτυμπανισμό. Από το 1925 και μετά, διάφορα μέτρα προστασίας διασφάλισαν τη διατήρηση του χώρου.

Η νέα φάση ανασκαφών (2009-2016), με αφορμή την κατασκευή του ΚΠΙΣΝ, έφερε στο φως το συγκλονιστικό εύρημα των 79 «Δεσμωτών», αλυσοδεμένων ανδρών, σε τρεις σειρές, πολλοί εκ των οποίων φέρουν θανατηφόρα τραύματα. Η εκτέλεσή τους σχετίζεται με την εποχή των έντονων πολιτικών αναταραχών του 7ου-6ου αι. π.Χ., περίοδο που οδήγησε στη γέννηση της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Το 2016 αποφασίσθηκε η κατά χώραν διατήρηση και προστασία των ευρημάτων με κατασκευή ειδικού κελύφους. Το 2020, λόγω προβλημάτων διατήρησης, ελήφθησαν μέτρα επανατοποθέτησης, προκειμένου να διασφαλιστεί η ακεραιότητά τους. Από το 2020 ως το 2023 εγκρίθηκαν όλες οι απαραίτητες μελέτες για το εγχείρημα, το οποίο αναμένεται να ολοκληρωθεί το 2026 με την κατασκευή του μόνιμου εκθεσιακού χώρου από το Υπουργείο Πολιτισμού.

* Επισυνάπτεται φωτογραφία – Πηγή: ΥΠΠΟ