Πριν από έναν σχεδόν αιώνα, όταν ο κόσμος έβγαινε από έναν καταστροφικό πόλεμο και ετοιμαζόταν για τον επόμενο, ο Αϊνστάιν και ο Φρόιντ αντήλλαξαν μια σειρά επιστολών. Ο πρώτος ενδιαφερόταν για τη «θεωρία των πάντων». Ο δεύτερος εξερευνούσε τον εγκέφαλο και το σώμα. «Είναι δυνατός ο έλεγχος της ψυχικής ανάπτυξης του ανθρώπου», ρώτησε ο επιστήμονας τον ψυχαναλυτή, «ώστε να αντισταθεί στις ψυχώσεις του μίσους και της καταστροφής και να σωθεί έτσι ο πολιτισμός από την απειλή του πολέμου;». «Δεν θεωρώ πιθανό να μπορέσει η ανθρωπότητα να αντικρούσει τα τρομερά δεινά του πολέμου», απάντησε ο Φρόιντ. «Εχουμε ένα βίαιο ένστικτο για το μίσος και την καταστροφή και δεν νομίζω ότι θα σταθεί ποτέ δυνατό να το ξεριζώσουμε».

Ζούμε σε μια εποχή που είναι ταυτοχρόνως η περισσότερο και η λιγότερο ανθρώπινη, γράφει ο ΜακΚαν σε ένα εκτενές άρθρο του στη «Libération». Από τη μια μεριά, έχουμε θεαματικές προόδους στην ιατρική, στην τέχνη, στην τεχνολογία, έχουμε άμεση πρόσβαση ο ένας στον άλλον, τα τηλέφωνά μας λειτουργούν, οι διακόπτες μας λειτουργούν, οι βρύσες μας λειτουργούν, οι δορυφόροι μας λειτουργούν, τα φάρμακά μας λειτουργούν. Από την άλλη, ζούμε μια επιδημία μοναξιάς και απομόνωσης, αρνούμαστε συχνά να ακούμε ο ένας τον άλλον, τραβάμε τις κουρτίνες, κλείνουμε τα παράθυρα, αρνούμαστε να διασχίσουμε τον δρόμο για να αλληλοβοηθηθούμε, βυθιζόμαστε στην ανωνυμία των μηχανών μας.

Σε αυτή την εποχή, διατυπώνουμε τα ίδια ερωτήματα που απασχολούσαν τον Αϊνστάιν και τον Φρόιντ: πώς να αποτρέψουμε τους πολέμους που απειλούν να μας εξοντώσουν; Πώς να περιορίσουμε τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής; Πώς να εκτονώσουμε τις πιέσεις που μας ασκούν οι μεταναστευτικές ροές; Πώς να διαχειριστούμε τα ζητήματα ταυτότητας και ένταξης που μας απασχολούν; Πώς να χρησιμοποιήσουμε την αδιαμφισβήτητη τεχνογνωσία μας – τις τεχνολογίες μας, την ιατρική μας, την τεχνητή μας νοημοσύνη, την πίστη μας – για να επικοινωνήσουμε μεταξύ μας;

Ο ιρλανδός συγγραφέας έχει την απάντηση: μπορούμε να συναντηθούμε χάρις στις ιστορίες μας. Η μικρότερη απόσταση ανάμεσά μας δεν είναι ένα χιλιοστόμετρο, ούτε καν ένα πικόμετρο. Είναι μια ιστορία. Οι ζωές μας αγγίζονται. Οι ιδέες μας αγγίζονται. Τα κουάρκ της ύπαρξής μας σχηματίζουν καινούργιες ενότητες. Δημιουργούμε ένα ευρύ δίκτυο όπου μπορούμε να καταλάβουμε ο ένας τον άλλο. Οι ιστορίες μετράνε. Οι ιστορίες μπορούν να αλλάξουν τον ρου της Ιστορίας. Οι ιστορίες μπορούν να μας σώσουν. Και η ευεργετική τους δύναμη είναι ακόμη μεγαλύτερη όταν έχουμε την ευκαιρία να ακούσουμε, και να κατανοήσουμε, τις ιστορίες ανθρώπων που είναι διαφορετικοί από εμάς. Γιατί ποιος μπορεί να αρνηθεί την ανθρωπιά κάποιου όταν έχει ακούσει την ιστορία του; Ποιος μπορεί να εκτοξεύσει έναν πύραυλο σε μια αγορά όταν γνωρίζει την ιστορία της μικροπωλήτριας; Ποιος μπορεί να κλείσει τα σύνορα σε ένα παιδί που ταξιδεύει με αναπηρικό κοριτσάκι για να βρει το φάρμακο που θα το σώσει;

Τα ερωτήματα του ΜακΚαν ίσως να φαίνονται αφελή: δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς ότι ο Πούτιν ή ο Νετανιάχου – για να μη μιλήσουμε για τους αρχηγούς τρομοκρατικών οργανώσεων – θα δίσταζαν να πατήσουν το κουμπί αν ήξεραν ποιον ήταν να σκοτώσουν. Ο ίδιος πάντως είχε την τύχη να γνωρίσει δύο οικογενειάρχες, τον ισραηλινό Ραμί Ελχανάν και τον παλαιστίνιο Μπασάμ Αραμίν, που μολονότι έχασαν τις κόρες τους στη διάρκεια του πολέμου έγιναν φίλοι. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά προστάτευσαν τη φιλία τους. Ταξιδεύουν μαζί σε όλο τον κόσμο και μοιράζονται τις ιστορίες τους. Η φιλοσοφία τους είναι απλή: «Δεν χρειάζεται να αγαπήσουμε ο ένας τον άλλον. Δεν χρειάζεται καν να εκτιμήσουμε ο ένας τον άλλον. Είναι επιτακτική ανάγκη όμως να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλον, γιατί αλλιώς θα οδηγηθούμε στην αποτυχία».

Οχι, ο ΜακΚαν δεν είναι αφελής. Στην πραγματικότητα επεκτείνει στις ανθρώπινες ιστορίες τη «θεωρία της ανάδυσης», σύμφωνα με την οποία οποιοδήποτε πλήθος μικρών πραγμάτων – νευρώνες, βακτήρια, μυρμήγκια, άνθρωποι – παρουσιάζει ιδιότητες μεγαλύτερες από το άθροισμα των ιδιοτήτων τους. Τα πουλιά εντυπωσιάζουν πολύ περισσότερο όταν πετάνε ομαδικά. Οι μέλισσες είναι πιο αποτελεσματικές όταν δουλεύουν συλλογικά. Και οι ανθρώπινες ομάδες μπορεί να εμφανίσουν μια ευφυΐα, ή μια ανοησία, πολύ μεγαλύτερη από το άθροισμα της ευφυΐας ή της ανοησίας του καθενός. Το ίδιο συμβαίνει με την αφήγηση ιστοριών: σε μια εποχή εντάσεων όπως η σημερινή, το να μοιραζόμαστε τις ιστορίες μας, και να ακούμε τις ιστορίες των άλλων, μπορεί να αποδειχθεί ένα από τα λίγα πράγματα που μπορούν να μας σώσουν.

Κόλουμ ΜακΚαν (1965 – )

Τα σκορπισμένα κομμάτια

«Λένε πως ο κόσμος αποτελείται από άτομα και μόρια, και είναι φυσικά αλήθεια, αποτελείται όμως επίσης από ιστορίες», είπε ο ιρλανδός συγγραφέας στην ομιλία που εκφώνησε πρόσφατα στο Πανεπιστήμιο Μαρκέτ του Ουισκόνσιν. Τη δική του εμπειρία από την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους δεν την αφηγήθηκε, ίσως το κάνει μια μέρα. Μίλησε όμως για την Νταϊάν Φόλεϊ, μητέρα του δημοσιογράφου Τζέιμς Φόλεϊ, απόφοιτου του Μαρκέτ, που αιχμαλωτίστηκε το 2014 από το Ισλαμικό Κράτος ενώ δούλευε στη Συρία και δολοφονήθηκε. «Η Νταϊάν είναι ένας από τους συγκλονιστικότερους ανθρώπους που έχω γνωρίσει και αποτυπώνει ακριβώς αυτό για το οποίο μιλάμε σήμερα», είπε ο ΜακΚαν. «Το να δείχνουμε φροντίδα, το να αφηγούμαστε ιστορίες για να δημιουργούμε ελπίδα, το να μαζεύουμε τα κομμάτια που είναι σκορπισμένα γύρω μας και να τα συνδέουμε για να δημιουργήσουμε κάτι απτό».