Επιτέλους μάθαμε τι λέει ο Βιργίλιος!

Επιτέλους, έχουμε στα νέα ελληνικά κείμενο της «Αινειάδας» που το διαβάζεις και το καταλαβαίνεις –που το διαβάζεις και το καταλαβαίνεις ως ποιητικό κείμενο και που το απολαμβάνεις ως υψηλής κλάσεως ποίηση. Διότι, ναι, η ποίηση μεταφράζεται –αρκεί αυτός που τη μεταφράζει να γνωρίζει και τι μεταφράζει και πώς (πρέπει να) μεταφράζει κάθε φορά που καταπιάνεται με τούτο το εξόχως ιδιότροπο είδος. Ο Θεόδωρος Παπαγγελής, στον οποίο οφείλουμε χάριτες για την προσφορά του, είναι η εξαιρετική περίπτωση του ειδήμονος τεχνίτη μεταφραστή.

Στο τρέχον κείμενο (όπου παραβιάσαμε συνειδητά την αρχή που θέλει τον έπαινο, αν αποδίδεται, να αποδίδεται στο τέλος) δεν θα ασχοληθούμε με την «Αινειάδα», αλλά με τη συγκεκριμένη μετάφρασή της. Θα πούμε μόνο ότι η καλαίσθητη έκδοση κοσμείται κυριολεκτικώς από βαθυστόχαστα προλεγόμενα, που διαβάζονται ευχαρίστως και απνευστί, και από καίρια σχόλια που καθιστούν τη φιλολογική πληροφορία κείμενο αναγνώσιμο από τον καθένα.

Τον έφερε στο 2018

Και όλα τούτα έρχονται να συναντηθούν και να συνομιλήσουν με νεότροπους (ακόμα και stricto sensu υπερρεαλιστικούς) αναχρονισμούς που καθόλου, μα καθόλου δεν ενοχλούν τον αναγνώστη. Δεν είναι αστόχαστη αποκοτιά ή αφοβία αυτό που χαρακτηρίζει το κείμενο του Παπαγγελή. Αν ήταν αυτό μόνο, θα είχαμε μπροστά μας ένα οικτρότατο αποτέλεσμα διότι το θράσος (ή θάρσος ή θάρρος –όπως και αν το πούμε) δεν εξασφαλίζει ούτε εγγυάται τη σωτηρία κανενός λογοτεχνήματος. Θεωρώ ότι ο μεταφραστής Παπαγγελής έθεσε έναν σκοπό και τον υπηρέτησε άοκνα και πιστά: να μας φέρει τον Βιργίλιο στα 2018 έτσι, ώστε να μπορεί να διαβάζεται άνετα και να σημαίνει και στα 2118 –άλλωστε εκατό χρόνια πάνω κάτω έχουν ζωή, κατά τα λεγόμενα των σοφών, οι άριστες των μεταφράσεων: σαν του ανέμου φύσημα απαλό, φτερούγισμα ονείρου μες στον ύπνο (ΙΙ, 794).

Πιστεύω ακράδαντα ότι ο Παπαγγελής περιφρονεί την παραδεδομένη εν Ελλάδι μεταφραστική των αρχαίων κειμένων (όπου για να καταλάβεις τι θέλει να πει ο ποιητής ή ο φιλόσοφος πρέπει να κάνεις συντακτική ανάλυση και ασκήσεις αναγνώσεως αοράτων μηνυμάτων), δημιουργεί κανόνα του μεταφράζειν ως έγχρονης μιμητικής επαναλήψεως: επαναλαμβάνει σήμερα τον λόγο του Βιργιλίου μιμούμενος το πρωτότυπό του, για να δημιουργήσει ένα μετάφρασμα που λειτουργεί πρωτοτύπως: για να μας πει και να μάθουμε τι λέει ο Βιργίλιος στην «Αινειάδα» του. Στο τόλμημά του τόσο ως ικανότητα όσο και ως επιτέλεσμα τον συντρέχουν η λατινομάθεια, η εν γένει αρχαιογνωσία, η παμποίκιλη φιλολογική σκευή και η ποιητική αρτιότητά του. Η ελλογιμότητα του μεταφραστή (όπως, άλλωστε, και εκείνη του μεταφραζόμενου ποιητή) υπηρετεί το ποίημα: γίνεται ancilla, γίνεται δούλη της λυρικής τέχνης. Αλλά γίνεται και κάτι άλλο. Γίνεται causa, παναπεί το αίτιον, που κινεί ποιητικές δυνάμεις, προκειμένου να εξαλειφθεί διά παντός η «νεοελληνική ανορεξία» απέναντι στον Βιργίλιο ως ανέμπνευστου αντιγραφέα και ως παραπαιδιού του πατέρα των ποιητών. Ο Παπαγγελής μάς συστήνει τον μέγιστο ποιητή Βιργίλιο.