«Η ομάδα του Στάλιν έπαιζε για να νικήσει τη Δύση»

Για οποιονδήποτε από τους «πρωταγωνιστές» στο βιβλίο της αυστραλέζας ιστορικού Σίλα Φιτζπάτρικ η ανάγνωσή της θα ήταν από παράδοξη έως αντισοβιετική. Για τους «συμβούλους του Στάλιν», την ομάδα δηλαδή που συμμετείχε στη διακυβέρνηση της πρώην Σοβιετικής Ενωσης, την ιστορία την κινούσαν οι οικονομικές συνθήκες και αιτίες. Πάντως όχι τα άτομα και οι αλληλεπιδράσεις τους, όπως θέλει η Φιτζπάτρικ. Κι όμως, η στατιστική του σταλινικού τρόμου εκτός από αμείλικτους αριθμούς –δέκα εκατομμύρια χωρικούς που εκτελέστηκαν ή εξοντώθηκαν μέσω καταναγκαστικών έργων, 600.000 νεκρούς στον Μεγάλο Τρόμο και δύο εκατομμύρια στα γκουλάγκ –περιλαμβάνει τους παράλληλους βίους ορισμένων από τα πρόσωπα τα οποία (συν)δημιούργησαν τη Σοβιετική Ενωση.

Για τον Στάλιν ως δικτάτορα που συνέβαλε στη διαμόρφωση του 20ού αιώνα έχουν γραφεί πολλές βιογραφίες από δυτικούς ιστορικούς –ανάμεσά τους εκείνες των Ρόμπερτ Σέρβις («Stalin: a biography», 2005), Σάιμον Σίμπαγκ Μοντεφιόρε («Η αυλή του κόκκινου τσάρου», Ποταμός, 2005), Ζαν Ζακ Μαρί («Στάλιν», Οδυσσέας, 2003), Αλαν Μπούλοκ («Hitler – Stalin: parallel lives», Vintage, 1993). Η Σίλα Φιτζπάτρικ, διακεκριμένη ιστορικός, ειδικευμένη στη Σοβιετική Ενωση, σήμερα διδάσκει στο Πανεπιστημιο του Σίδνεϊ και συνεισφέρει στη σταλινική ιστοριογραφία αναδεικνύοντας μία διάσταση διαφορετική. Την ομάδα που λειτουργούσε πέριξ του Στάλιν και υπό τις κατευθύνσεις του, αλλά πάντως σε σχέση διαλεκτική μαζί του. Στα κεφάλαια του βιβλίου «Οι σύμβουλοι του Στάλιν», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από το Μεταίχμιο, η Φιτζπάτρικ ανιχνεύει την άνοδο και την πτώση των σταλινικών συντρόφων. Η πινακοθήκη περιλαμβάνει τον Μπέρια και τον Γεζόφ, τον Μόλοτοφ, τον Καγκανόβιτς, τον Μικογιάν, τον Μαλενκόφ, τον Βοροσίλοφ, τον Καλίνιν, τον Αντρέγεφ, τον Χρουστσόφ κ.ά., ενώ παράλληλα αναδεικνύεται η εποχή του Μεγάλου Τρόμου, κατά την έκφραση που κατοχύρωσε ο Ρόμπερτ Κόνκουεστ. Οπως επισημαίνει η ιστορικός, «η ομάδα ήταν συνυπεύθυνη, αλλά ο άνθρωπος που έπαιρνε τις πρωτοβουλίες για όλες τις ενέργειες καταστολής και χάραζε τις πολιτικές ήταν ο Στάλιν». Κι όμως, όπως σημειώνεται στο βιβλίο, «όταν αυτός πέθανε, κατάφερε κάτι που δεν περίμενε κανείς: να λειτουργήσει ως ομάδα ηγεσίας χωρίς αυτόν».

Στο τέλος ο Χρουστσόφ αναδεικνύεται, ως γνωστόν, στον ηγέτη που φέρει εις πέρας την περίφημη «αποσταλινοποίηση» του 1956 αποκαθιστώντας τα θύματα των εκκαθαρίσεων, ενώ ο Αρμένιος Αναστάς Μικογιάν θα αποδειχθεί ο «μεγάλος επιζών της σοβιετικής πολιτικής». Θα ενταχθεί στην ομάδα του Στάλιν στη Μόσχα το 1926, θα ξεχωρίσει για την αντίσταση που πρόβαλλε στις εκτελέσεις και θα γίνει πρόεδρος του Ανωτάτου Σοβιέτ από το 1957 ώς το 1965, οπότε θα αποσυρθεί από την ενεργό υπηρεσία με τις ανάλογες τιμές.

Ποια ήταν τα κριτήρια όταν διάλεγε ο Στάλιν τους «ανθρώπους» του;

Ποιος, θα λέγατε, ότι αποδείχθηκε ο καλύτερος μαθητής του ή εκείνος που έμαθε να επιβιώνει καλύτερα;

Λίγο πολύ όλοι απέκτησαν ικανότητες πολιτικής επιβίωσης. Οι περισσότεροι από αυτούς, κυρίως ο Μόλοτοφ, ο Μικογιάν, ο Μπέρια και ο Χρουστσόφ, απέκτησαν και σημαντικές ικανότητες διακυβέρνησης.

Επιθυμούσαν, όπως το έθεταν ο ίδιοι, να «χτίσουν τον σοσιαλισμό»: να εφαρμόσουν, δηλαδή, και να προωθήσουν ένα ταχύ μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα στη Σοβιετική Ενωση. Κάτι τέτοιο ήταν εμφανές εν μέρει στον ανταγωνισμό τους με την καπιταλιστική Δύση. Εάν θελήσει λοιπόν κανείς να επεκτείνει τη μεταφορά της «ομάδας», μπορεί να πει ότι ήθελαν να κερδίσουν το παγκόσμιο οικονομικοπολιτικό παιχνίδι με τη Δύση.

Είναι πάντα δύσκολες οι υποθετικές ερωτήσεις. Κάποιες φορές οι σύμβουλοι λειτουργούσαν σαν φρένο στον Στάλιν. Αλλοι υπήρξαν πολύτιμη πηγή εξειδικευμένων πληροφοριών για τον ίδιο λόγω του τομέα που ο καθένας έλεγχε. Μετά τον Πόλεμο τα μέλη της ομάδας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο τέθηκαν επικεφαλής σε σημαντικούς τομείς κυβερνητικής πολιτικής έχοντας ελάχιστη βοήθεια από τον Στάλιν, το ενδιαφέρον του οποίου εκείνη την περίοδο είχε εστιαστεί στην ασφάλεια, την εξωτερική πολιτική και το εβραϊκό ζήτημα.

Η κατανομή εξουσιών στο ανώτατο επίπεδο υπήρξε χωρίς αμφιβολία σημαντική, αλλά εξίσου σημαντικό ήταν το γεγονός ότι μετά το διάλειμμα στα τέλη της δεκαετίας του 1930 λειτούργησαν ξανά ως ομάδα (οι στρατιωτικές υποθέσεις ήταν κάτι διαφορετικό: μόνο ο Στάλιν τις διαχειριζόταν ως ηγέτης του Πολίτμπιρο μαζί με τους ανώτερους στρατιωτικούς αξιωματούχους).

Πιθανότατα. Αλλά η ομάδα του Στάλιν δεν ελεγχόταν για διαφθορά σε οικονομικό επίπεδο. Ακόμη και στα κατώτερα στρώματα οι πιθανότητες για διαφθορά και χρηματισμό ήταν μικρότερες από την εποχή του Μπρέζνιεφ –ούτε συζήτηση για τη μετασοβιετική Ρωσία. Δεν γνωρίζω πολλά για τους ανθρώπους που περιστοιχίζουν τον Πούτιν, αλλά δεν έχω την αίσθηση ότι λειτουργεί κάτι σαν ομάδα έμπειρων πολιτικών -τύπου Πολίτμπιρο -, επιφορτισμένων με έναν διακριτό τομέα ευθύνης ο καθένας.

Διαφορές

Ο Χίτλερ δεν είχε «ομάδα»

Ποιες ήταν οι δυσκολίες που αντιμετωπίσατε ως ιστορικός για να φωτίσετε το σταλινικό παρελθόν;

Γιατί είναι πιο δύσκολο να μιλήσει κανείς για την «ομάδα του Χίτλερ»;

Στο βιβλίο χρησιμοποιείτε συχνά μαρτυρίες που άφησαν τα παιδιά των σοβιετικών ηγετών. Μπήκατε κάποια στιγμή στη θέση τους για να τα καταλάβετε;