Η ανασφάλεια του Τόμας Μαν

Πυκνώνουν τα τελευταία χρόνια τα βιβλία μυθοπλασίας που επικεντρώνονται σε πραγματικά περιστατικά από τη ζωή επιφανών συγγραφέων. Εντελώς ενδεικτικά σημειώνω το «Ο παπαγάλος του Φλωμπέρ» του Τζούλιαν Μπαρνς και το «Ο Αρχοντας της Πετρούπολης» του νομπελίστα Τζ. Μ. Κουτσί που έχει σημείο αναφοράς τον Ντοστογιέφσκι. Πρόκειται για βιβλία που υπερβαίνουν τις απλές διακειμενικές αναφορές ή το κλασικό είδος της μυθιστορηματικής βιογραφίας. Επικεντρώνονται συνήθως σε έναν συγκεκριμένο συγγραφέα και στη σχέση του έργου του με τον αφηγητή ή γενικότερα με τη σύγχρονη εποχή.

Εδώ έχουμε κάτι παρεμφερές. Κεντρικός ήρωας του βιβλίου ο Τόμας Μαν, που αυτοεξορίζεται οικογενειακώς στην Ελβετία με την άνοδο των Ναζί στην εξουσία το 1933 και ταλανίζεται από ηθικά διλήμματα. Ποιο από τα «δύο κακά» να επιλέξει, την Αριστερά ή τη Δεξιά; Να επιδιώξει την επιστροφή του ώστε να παραμείνει η «φωνή του έθνους» ή να γυρίσει την πλάτη του στην πατρίδα επικαλούμενος την πνευματική ουδετερότητα;

Η κατάληψη της απόλυτης εξουσίας από τον Χίτλερ δεν βρίσκει βέβαια την οικογένεια Μαν απροετοίμαστη. Τα σύννεφα πυκνώνουν επί πολλά χρόνια πάνω από τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, η πολιτική συγχέεται με τον μυστικισμό, οι μάζες κινητοποιούνται με συγκεχυμένους εθνικιστικούς στόχους, η αστική τάξη δείχνει κουρασμένη και ανίκανη να συντηρήσει τη δημοκρατία. Ο μεγάλος συγγραφέας που έχει κερδίσει το βραβείο Νομπέλ το 1929, θεωρείται αυτοδικαίως φωνή του γερμανικού έθνους και τα έργα του έχουν μεταφραστεί στις κυριότερες γλώσσες - και στην Αμερική. Πλησιάζει τα εξήντα όταν αρχίζει μία σειρά διαλέξεων για τον Ρίχαρντ Βάγκνερ σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις. Οι Μαν βρίσκονται για ξεκούραση σε κάποιο χιονοδρομικό κέντρο όταν φτάνουν τα νέα για την εγκαθίδρυση του Χίτλερ στην εξουσία και η μία κόρη του, η Ερρικα, συμβουλεύει από το τηλέφωνο τους γονείς της να μην επιστρέψουν στο Μόναχο, όπου το σπίτι τους ερευνάται, το Ράιχσταγκ καίγεται, το Κομμουνιστικό Κόμμα διαλύεται ενώ τα μέλη του διώκονται και βασανίζονται, το Κοινοβούλιο διαλύεται, οι πρώτοι αντισημιτικοί νόμοι είναι έτοιμοι (ας σημειωθεί ότι η σύζυγός του, η Κάτια, κατάγεται από παλιά εβραϊκή οικογένεια) και η μισαλλοδοξία των Ταγμάτων Ασφαλείας βασιλεύει.

Αρχικά η οικογένεια αποφασίζει να κρατήσει στάση αναμονής. Ο Μαν δεν θέλει να γκρεμίσει τις γέφυρες με την πατρίδα του. Είναι εθνικός συγγραφέας. Βιβλία του όπως το «Μπούντενμπροκ» και το «Μαγικό βουνό» απεικονίζουν εν είδει τοιχογραφιών την πορεία ωρίμασης της γερμανικής αστικής τάξης.

Αποκομμένος από τη γενέθλια γη, θα στερηθεί τους ζωτικούς χυμούς της δημιουργίας του. Επιπλέον πρόκειται για μια μεγαλοαστική οικογένεια με τον κύκλο και τις συνήθειές της. Ο συγγραφέας εξαρτάται από τις λεπτομέρειες, την ατμόσφαιρα, τον ιδιαίτερο χώρο, τα μικροαντικείμενά του, ακόμη και από τον κουρέα του ή από τη συγκεκριμένη μάρκα καπνού που προτιμά. Οταν λοιπόν ξεκινά η περιοδεία της οικογένειας με μια σύντομη παραμονή στη Νότια Γαλλία ο Τόμας θα νιώσει το έδαφος να υποχωρεί κάτω από τα πόδια του.
Ομως το βιβλίο της Μπέλερ, αν και διαθέτει διαρκείς αναδρομές σε όλα τα προαναφερόμενα, επικεντρώνεται σε ένα μόνο Σαββατοκύριακο που αρχίζει την 31η Ιανουαρίου 1936, όταν ο Μαν συγγράφει επιτέλους μια επιστολή κατά των Ναζί. Η οικογένεια έχει προ πολλού εγκατασταθεί στα περίχωρα της Ζυρίχης όπου προσπαθεί να αναπαράξει τις συνθήκες της πρότερης ζωής της. Ωστόσο, ενώ η πολιτική κατάσταση πίσω στην πατρίδα επιδεινώνεται διαρκώς σε όλη αυτή την τριετία, ενώ ο σκοταδισμός βασιλεύει και τα βιβλία καίγονται (όχι όμως τα δικά του), ο Μαν διστάζει να καταγγείλει το καθεστώς. Δύο από τα παιδιά του τον πιέζουν να πάρει θέση ώστε να δυσφημήσει τον Χίτλερ στη διεθνή κοινότητα ενώ ο αδελφός του Χάινριχ Μαν, επίσης συγγραφέας πολυμεταφρασμένος στη χώρα μας, έχει εγκατασταθεί προ πολλού στη Γαλλία αδιαφορώντας για τη μοίρα της χώρας του.
Στην Αμερική
Εντέλει, μην μπορώντας να αγνοήσει τα γεγονότα και ενώ σειρά γερμανών επιστημόνων, φιλοσόφων και συγγραφέων εγκαταλείπει τη χώρα για να καταφύγει στην άλλη όχθη του Ατλαντικού (ανάμεσά τους ο Αϊνστάιν, τα μέλη της περίφημης Σχολής της Φρανκφούρτης και άλλοι πολλοί), ο Τόμας Μαν αποφασίζει να δημοσιεύσει την καταγγελτική επιστολή του σε εφημερίδα της Ζυρίχης. Το τριήμερο που μεσολαβεί μέχρι τη δημοσίευση, παρακολουθούμε τις αμφιβολίες, τα διλήμματα, τις φοβίες, τις αναδρομές του στο παρελθόν. Φωτίζοντας μικρές στιγμές της καθημερινότητας και των σχέσεων με τους δικούς του, η Μπέλερ καταφέρνει μεταξύ των άλλων να αποδώσει την ψυχοσύνθεσή του: τον έμφυτο συντηρητισμό που τον είχε οδηγήσει να δει θετικά την κήρυξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τη διάσταση εντός του μεταξύ τέχνης και ζωής, τη σύγκρουση μεταξύ εγωισμού και κοινωνικού καθήκοντος, την αυταρέσκεια και την ανασφάλειά του, τις μικροπαραξενιές και τις φιλοδοξίες του. Μέχρις ότου πάρει τις οριστικές αποφάσεις του και λυτρωθεί.
Κατά τη διάρκεια αυτών των βασανιστικών ημερών ο Μαν θα συλλάβει την ιδέα της συγγραφής ενός βιβλίου για τον Φάουστ σε αντίστιξη με τον Γκαίτε. Η σχέση της μεγαλοφυΐας με τον Διάβολο θα τον απασχολήσει εφεξής παράλληλα με την έρευνα της γερμανικής ψυχής και τη σχέση μύθου και μουσικής – της διονυσιακής και απολλώνιας στάσης προς τη ζωή, αναγόμενες στον Νίτσε και στον Βάγκνερ. Τη μετέπειτα δεκαπενταετία και κυρίως στην Καλιφόρνια όπου πέρασε τα χρόνια του Πολέμου θα ολοκληρώσει την τετραλογία του για τον «Ιωσήφ», το «Η Λότε στη Βαϊμάρη» και το «Δόκτωρ Φάουστους».

Η συγγραφέας
Εντυπωσιακή πρώτη εμφάνιση
Πολιτική ακτιβίστρια, βουλευτής των ολλανδών Πρασίνων και δικηγόρος, η γεννημένη στο Φράιμπουργκ της Νότιας Γερμανίας Μπρίτα Μπέλερ (1960) κάνει εδώ μια εντυπωσιακή πρώτη μυθιστορηματική εμφάνιση. Είναι ενδιαφέρον ότι πρόκειται για μια προσωπικότητα που κινείται στη διεπιφάνεια Διεθνούς Δικαίου και Πολιτικής, ανθρωπίνων δικαιωμάτων και προστασίας της φύσης. Εχει προασπισθεί μεταξύ των άλλων τον Οτζαλάν και τον δολοφόνο του ακροδεξιού πολιτικού Πιμ Φόρτουιν, ενώ διετέλεσε πρόεδρος του ολλανδικού γραφείου της Greenpeace. Ανασυνθέτει επιτυχώς με τριτοπρόσωπη αποστασιοποίηση, αν και με υπερβάλλοντα θαυμασμό, την ιστορία της ρήξης ενός μεγάλου συγγραφέα με τον ναζισμό και την αποκοπή από τον ομφάλιο λώρο της πατρίδας.

Britta Bohler
Τόμας Μαν - Οι τρεις κρίσιμες μέρες
Μτφ. Μαργαρίτα Μπονάτσου
Εκδ. ΚΑΠΟΝ, 2014, Σελ. 166, 
Τιμή: 16 ευρώ