Αναζήτηση
Βρέθηκε στις δικαστικές αίθουσες, αν και δεν ήταν στις προθέσεις του. Ο λόγος; Δεν ήταν άλλος από την ηλικία του. Εχει πατήσει τα 127. Και το περιφερειακό δικαστήριο του βόρειου Ιλινόι αποφάσισε πρωτόδικα πως είναι πολύ μεγάλος για να έχει κηδεμόνα. Με αποτέλεσμα όλα τα έργα του σερ Αρθουρ Κόναν Ντόιλ που έχουν ως πρωταγωνιστή τον ερευνητή της οδού Μπέικερ και έχουν γραφεί πριν από το 1923 να είναι πλέον ελεύθερα πνευματικών δικαιωμάτων. Το θέμα είναι ότι ο δαιμόνιος ντετέκτιβ που βρέθηκε στο επίκεντρο μιας περίπλοκης υπόθεσης –από εκείνες που ο δημιουργός του πιθανόν να ζήλευε και να ήθελε να έχει γράψει ο ίδιος, δεδομένου ότι δεν στερείται ούτε ίντριγκας ούτε οικονομικού κινήτρου –δεν είναι μόνος. Και πολλοί εκτιμούν ότι την τύχη του θα έχουν αρκετοί ακόμη «υπερήλικοι» και εξίσου διάσημοι ήρωες, από τον Ηρακλή Πουρό μέχρι τον… Μίκι Μάους.
«Ελευθερώστε τον Σέρλοκ Χολμς» φώναζαν μέσω Διαδικτύου οι θαυμαστές του. Στην αίθουσα του δικαστηρίου το κλίμα ήταν διαφορετικό. Οι δικηγόροι των κληρονόμων του συγγραφέα έθεταν το ερώτημα: έχει ή δεν έχει ο Σέρλοκ Χολμς τη δική του πνευματική ζωή; Δεν μπορεί αυτός ο ήρωας να υπερβεί τους ανθρώπινους νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας; Δεν αξίζει μια προστασία που να υπερβαίνει τους συνήθεις κανόνες του νόμου;
«Οχι» ήταν η απάντηση του δικαστηρίου του Σικάγο. Δεδομένου ότι η πρώτη ιστορία με πρωταγωνιστή τον Σέρλοκ Χολμς κυκλοφόρησε το 1887 υπό τον τίτλο «Σπουδή στο Κόκκινο», ο διάσημος χαρακτήρας αποτελεί πλέον δημόσιο αγαθό. Με πιο απλά λόγια, ο Σέρλοκ Χολμς ανήκει σε όλους. Και όποιος επιθυμεί μπορεί να γράψει μια ιστορία με πρωταγωνιστή τον ευφυή ερευνητή με το κυνηγετικό καπέλο και την καπαρντίνα.
Η απόφαση ήταν αρκετή για να ανοίξει τον ασκό του Αιόλου και μαζί μια μεγάλη συζήτηση για τα πνευματικά δικαιώματα και μάλιστα σήμερα που η κατάσταση μοιάζει ανεξέλεγκτη μέσα στον κυκεώνα του Διαδικτύου.
Συζήτηση που δεν έχει μόνο ηθικές αλλά και οικονομικές προεκτάσεις, καθώς η δικαστική απόφαση δημιουργεί προηγούμενο και «απειλεί» να αφήσει ελεύθερους στο μέλλον τους πιο δημοφιλείς ήρωες –από τον Ηρακλή Πουαρό μέχρι και τον Μίκι Μάους. «Είναι δυνατόν να γράψετε για έναν χαρακτήρα, όπως ο Σέρλοκ Χολμς, βασιζόμενοι μόνο στις προ του 1923 περιπέτειές του; Δεν είναι δυνατόν να έχει αντιληφθεί κάποιος όλες τις αποχρώσεις του χαρακτήρα του και να τον αποδώσει σωστά αν δεν βασιστεί και σε μεταγενέστερα έργα» υποστηρίζουν οι κληρονόμοι του συγγραφέα. Η δικηγόρος και συγγραφέας Λέσλι Κλίνγκερ, η οποία σκοπεύει το φθινόπωρο να κυκλοφορήσει μια σειρά ιστοριών με τον Σέρλοκ Χολμς, υποστηρίζει ότι ο χαρακτήρας έχει τελειοποιηθεί ώς το 1923 και δεν χρειάζεται άλλο υλικό και βεβαίως ούτε και να πληρώσει το υπέρογκο ποσό που οι κληρονόμοι τής είχαν ζητήσει για την παραχώρηση των δικαιωμάτων χρήσης του ονόματος του Σέρλοκ Χολμς.
Εδώ αξίζει να σημειωθεί πως η αρχική αμερικανική νομοθεσία προέβλεπε προστασία για τα πνευματικά δικαιώματα μόνο για 28 χρόνια. Το χρονικό περιθώριο διπλασιάστηκε στα μέσα του 20ού αιώνα και το 1976 υιοθετήθηκε νέα νομοθεσία που προέβλεπε ό,τι και η ευρωπαϊκή: προστασία καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής του συγγραφέα και 50 χρόνια μετά τον θάνατό του, ενώ επέκταση στα 75 χρόνια προβλεπόταν για έργα που συγγράφονται από ομάδες, όπως συμβαίνει με τις χολιγουντιανές υπερπαραγωγές. Επίσημη δικαιολογία ήταν η ισότητα μεταξύ ευρωπαίων και αμερικανών δημιουργών, διότι πριν υιοθετηθεί και στις δύο ηπείρους η ίδια νομοθεσία οι Αμερικανοί μπορούσαν να δηλώνουν κάτοικοι ευρωπαϊκής χώρας για να διατηρήσουν για περισσότερο χρόνο τα δικαιώματα των έργων τους. Με τον νόμο Κλίντον τα 75 χρόνια έγιναν 90!
Επί παραδείγματι, αν δεν είχε ψηφιστεί ο συγκεκριμένος νόμος, η ταινία των οκτώ Οσκαρ «Οσα παίρνει ο άνεμος» θα γινόταν δημόσιο αγαθό φέτος και το βιβλίο ήδη από το 2011. Σύμφωνα με τα αμερικανικά δικαστήρια όμως, φαίνεται ότι πέρα από τα βιβλία καθεαυτά «απελευθερώνονται» και οι ήρωες μόλις πατήσουν τα 90.
Ετσι ο Ηρακλής Πουαρό θεωρητικά δεν μπορεί να γλιτώσει. Αν και για τις νέες του περιπέτειες που σε λίγο θα υπογράφει η επίσης βρετανή συγγραφέας βιβλίων μυστηρίου Σόφι Χάνα, υπήρξε συννενόηση με τον εγγονό τής Αγκαθα Κρίστι, Μάθιου Πρίτσαρντ.
Αλλά και το διασημότερο ποντίκι του πλανήτη, ο Μίκι Μάους, σε λίγα χρόνια δεν θα μπορεί να παραμείνει αυστηρά στην οικογένεια Ντίσνεϊ, καθώς έκανε την πρώτη του εμφάνιση το 1928. Και ναι μεν με τον νόμο Κλίντον κατάφερε να γλιτώσει την απελευθέρωση των δικαιωμάτων του στα 70 του χρόνια, όμως δεν απομένουν ακόμη παρά τέσσερα χρόνια για να έχει την ίδια τύχη με την εξίσου διάσημη, αλλά ελεύθερη πνευματικών δικαιωμάτων Κοκκινοσκουφίτσα: να μπορεί δηλαδή ο καθένας να τον χρησιμοποιήσει στα έργα του.
«Ποιο το νόημα όμως να παρατείνονται τόσο πολύ τα δικαιώματα μετά τον θάνατο του δημιουργού, αν δεν είναι για οικονομικό όφελος των κληρονόμων;» υποστηρίζουν όσοι αντιτίθενται στο ενδεχόμενο μιας νέας παράτασης που θα έρθει διά νόμου, καθώς όσοι ενδιαφέρονται για κάτι τέτοιο διαθέτουν ισχυρές γνωριμίες και ακόμη πιο ισχυρό τραπεζικό λογαριασμό. «Από τη στιγμή που ο συγγραφέας έχει πεθάνει, η παράταση των πνευματικών δικαιωμάτων δεν θα τον οδηγήσει στην παραγωγή νέων αριστουργημάτων».
Μια ιδιαίτερη περίπτωση υπήρξε αυτή του Σαμ Σπέιντ. Ο Ντάσιελ Χάμετ είχε πουλήσει τα δικαιώματα για το «Γεράκι της Μάλτας» στη Γουόρνερ, η οποία είχε αμφισβητήσει το δικαίωμα του Χάμετ να γράψει καινούργιες ιστορίες με τον ίδιο ήρωα χωρίς την άδειά της! Στη δίκη που πραγματοποιήθηκε το 1954 κρίθηκε βέβαια ότι ο Ντάσιελ Χάμετ μπορούσε να γράψει νέες ιστορίες του Σαμ Σπέιντ. «Τα δικαιώματα στην ιστορία πούλησε, όχι τον χαρακτήρα» απεφάνθη ο δικαστής.
Ενας ήρωας που έχει εμπνεύσει πολλούς άλλους συγγραφείς πλην του δημιουργού του, του Ρέιμοντ Τσάντλερ, είναι ο Φίλιπ Μάρλοου. Ο κυνικός λούζερ που παρακολουθεί σαν τρίτος μια κοινωνία βουτηγμένη στη διαφθορά είναι βέβαια μόνο… 80 ετών, καθώς πρωτοεμφανίστηκε το 1934 στο διήγημα «Finger Man», χωρίς ακόμη να έχει αποκτήσει όλα του τα χαρακτηριστικά. Πιο ολοκληρωμένος παρουσιάστηκε το 1939, με την κυκλοφορία του «Μεγάλου ύπνου».
Ακριβώς γι’ αυτό δεν μπορεί νόμιμα να υιοθετηθεί από άλλους συγγραφείς. Ετσι στις περισσότερες περιπτώσεις υπάρχει παραλλαγή του ονόματός του, ενώ σε μια – δυο άλλες περιπτώσεις (όπως του συγγραφέα Μίλτον Λέσερ) ο ήρωας του βιβλίου έχει παρατσούκλι «Φίλιπ Μάρλοου». Πρόσφατα ανακοινώθηκε ότι θα κυκλοφορήσει μέσα στο 2014 μυθιστόρημα με ήρωα τον Φίλιπ Μάρλοου από τον Τζον Μπάνβιλ με το γνωστό του ψευδώνυμο (όταν γράφει αστυνομικές ιστορίες) Μπέντζαμιν Μπλακ. Αλλά και αυτό γίνεται, βέβαια, με άδεια των κληρονόμων.
Ο πόλεμος που έχει ξεσπάσει για τα δικαιώματα έδωσε επιπλέον την αφορμή να εξεταστεί σε μεγαλύτερο βάθος η οικονομική διάσταση του θέματος. Ενδεικτική είναι η έρευνα που μελέτησε τη διαθεσιμότητα των βιβλίων που κυκλοφόρησαν τα τελευταία 200 χρόνια μέσω της ιστοσελίδας Amazon.com. Προς έκπληξη όλων διαπιστώθηκε πως διατίθενται περισσότερα βιβλία του 1880 παρά του 1980! Ο λόγος; Τα παλιά βιβλία που δεν έχουν πνευματικά δικαιώματα μπορούν εύκολα να επανατυπωθούν από οποιονδήποτε, ενώ για τα νεότερα χρειάζεται η άδεια του κατόχου των δικαιωμάτων. Γι’ αυτό και τα παλαιότερα βιβλία μπορεί να τα βρει κάποιος ευκολότερα στο Διαδίκτυο. Οι δε δύο παρατάσεις (του 1976 και του 1998) έχουν αποκλείσει μια γενιά αναγνωστών από τα βιβλία που έχουν εκδοθεί μετά τη δεκαετία του 1920.
Υπάρχουν μάλιστα και περιπτώσεις βιβλίων τα οποία «ξαναγράφονται» από μιμητές. Τέτοια περίπτωση αποτελεί το βιβλίο της Τζέιν Οστεν «Περηφάνια και προκατάληψη», από τη συγγραφή του οποίου έχουν περάσει περισσότερο από δύο αιώνες. Μέχρι σήμερα έχουν κυκλοφορήσει τουλάχιστον 70 διασκευές!
Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, όταν μιλάμε για παλιότερα βιβλία, ο κάτοχος των πνευματικών δικαιωμάτων είναι άγνωστος και τα συγκεκριμένα κείμενα θεωρούνται «ορφανά», με αποτέλεσμα να μην μπορούν να ψηφιοποιηθούν, καθώς δεν υπάρχει κάποιος με τον οποίο ο εκάστοτε ενδιαφερόμενος θα μπορούσε να διαπραγματευθεί. Και κάθε παράταση των πνευματικών δικαιωμάτων περιπλέκει ακόμη περισσότερο τα πράγματα. Υπάρχει λύση; Θα φανεί από την απόφαση που θα πάρει το Κογκρέσο την επόμενη πενταετία. Και όσο διακυβεύονται πολλά χρήματα τόσο και οι αποφάσεις θα κρίνονται στην κόψη του ξυραφιού.
