Η αναδιάρθρωση του ακαδημαϊκού χάρτη της χώρας είναι μέρος των προσπαθειών για βελτίωση της Ανωτάτης Παιδείας και βιώσιμη ανάπτυξη. Η πρόταση του καθηγητή υπουργού κ. Αρβανιτόπουλου ανταποκρίνεται γενικά σε ακαδημαϊκά κριτήρια και πιεστικές ανάγκες για το συμμάζεμα της δημόσιας οικονομίας.

Η εξέλιξη της Ανωτάτης Παιδείας (όπως και άλλων περιοχών πολιτικής) ήταν προϊόν του «μοντέλου του σκουπιδοτενεκέ» που σημάδεψε τη δημόσια πολιτική της χώρας (με εξαιρέσεις). Στα δικά μας δεδομένα, αυτό σήμαινε αμφισημίες ως προς τις θεμελιώδεις αξίες (και στόχους), ελαττωματικές μεθοδεύσεις αλλαγών και αβεβαιότητες για το τελικό αποτέλεσμα σε όρους γενικού συμφέροντος. Αγνοούνταν εναλλακτικές λύσεις και διεθνείς εμπειρίες. Συχνά, διάφορες αλλαγές που επιχειρούνταν κατά καιρούς δεν στηρίζονταν σε κάποια σαφή αντίληψη για τις αναπτυξιακές ανάγκες της χώρας (γνώση, καινοτομία, δημιουργική πρωτοβουλία) και τη συνεισφορά της Ανωτάτης Παιδείας σε αυτές. Ηταν προϊόν ευκαιριακών συσχετισμών προσωπικών και τοπικών συμφερόντων –και του κομματισμού.

Ισως το εμφανέστερο σύμπτωμα της πολιτικής του σκουπιδοτενεκέ ήταν η εμφύτευση τμημάτων στη μέση του πουθενά, δηλαδή ο κατακερματισμός ΑΕΙ και ΤΕΙ και η διασπορά τους στον χώρο. Τυπικό παράδειγμα: το Τμήμα Τεχνολογιών Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών που ανήκει στο ΤΕΙ Καλαμάτας, εγκαταστάθηκε σε ένα ύψωμα έξω από τη Σπάρτη, έχει μόνο τρεις καθηγητές, είναι χωρίς τακτική συγκοινωνία με την πόλη, προκαλεί αδικαιολόγητο διοικητικό κόστος (ανάμεσα σε Καλαμάτα και Σπάρτη βρίσκεται ο… Ταΰγετος). Τέτοιες αποφάσεις ικανοποιούσαν τοπικούς βουλευτές λόγω του υψηλού συμβολισμού και της εξυπηρέτησης τοπικών πελατών (ενοικιαζόμενα δωμάτια, καφετέριες κ.λπ.).

Αλλά υπάρχουν και πολλά άλλα δυσδιάκριτα παθολογικά συμπτώματα. Για τον εντοπισμό τους χρειάζεται φωτογραφική μηχανή που συλλαμβάνει τον μικρόκοσμο της Ανωτάτης Παιδείας –τις κομματικές συμπαιγνίες, την αναξιοκρατία σε εκλογές καθηγητών, την κακοδιαχείριση, την έλλειψη λογοδοσίας, τη μη εφαρμογή του νόμου σε αρκετές περιπτώσεις.

Το σχέδιο «Αθηνά» δεν λύνει, φυσικά, όλα τα προβλήματα της Ανωτάτης Παιδείας και δεν κρίνεται από άλλες εκκρεμότητες. Εχει και τους συμβιβασμούς του. Ανταποκρίνεται όμως σε σημαντικό βαθμό στις απαιτήσεις μιας δημόσιας πολιτικής που υπηρετεί συλλογικούς στόχους. Εχει αξιοσημείωτα θετικά στοιχεία: ενοποιεί κατακερματισμένα γνωστικά αντικείμενα, συγχωνεύει τμήματα με ομοειδή αντικείμενα, καταργεί τμήματα φαντάσματα κ.ά. Οπωσδήποτε δίνει τέλος στις ψευδαισθήσεις ότι η τοπική ανάπτυξη εξαρτάται από στρατόπεδα ή υπολειτουργούντα τμήματα ή από το βόλεμα εκπαιδευτικών. Η κρίση λειτούργησε ως καταλύτης για τις αλλαγές. Αυτές θα έπρεπε να είχαν γίνει σε καλύτερους καιρούς. Τώρα έχουν απέναντί τους μια κοινωνία αγχωμένη λόγω κρίσης και σε σύγχυση.

Οι αντιδράσεις των τοπικών παραγόντων και μέρους της ακαδημαϊκής κοινότητας στην κατάργηση ή μετακίνηση τμημάτων και πανεπιστημίων εξηγούνται καλά: τα οφέλη είναι μακροχρόνια και διαχέονται στο σύνολο της χώρας, ενώ θίγονται άμεσα ορισμένες ομάδες. Διαταράσσονται ισορροπίες και ρουτίνες. Οι αλλαγές συγκρούονται με την προτίμηση του status quo στην τρέχουσα κρίση και προκαλούν αβεβαιότητες σε πολλούς θιγόμενοι (μαγαζάτορες, καθηγητές κ.ά.) που δεν διαθέτουν εναλλακτικές δυνατότητες. Η «Αθηνά» έχει απέναντί της ένα συνονθύλευμα άτυπων αρνησίκυρων παικτών.

Εν τούτοις το σχέδιο μπορεί να βελτιωθεί. Π.χ., σε ορισμένες περιπτώσεις συγχωνεύονται ετερόκλητα τμήματα, ενώ ώριμες μετακινήσεις αναβάλλονται. Επίσης, η ιδέα για ένα «ομοσπονδιακό» Ιδρυμα, κατά τη γνώμη μου, θα δημιουργήσει αντί να λύσει προβλήματα. Θα προκαλέσει πολέμους τριβής εντός της νέας διοικητικής υπερδομής. Μπορεί μάλιστα να αποβεί εις βάρος των Ιδρυμάτων που είχαν αναγνωρισμένο εκπαιδευτικό και ερευνητικό έργο όπως το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (πρώην ΑΣΟΕΕ). Το σπουδαιότερο είναι ότι τεράστιες οργανωτικές οντότητες και μάλιστα με χαλαρές δομές δεν αποδίδουν στη χώρα μας.

Το τελικό αποτέλεσμα των αλλαγών που δρομολογούνται θα κριθεί από πολλά πράγματα πέρα από κάποιες βελτιώσεις του σχεδίου. Το σπουδαιότερο: πως θα λειτουργήσουν τα Ιδρύματα στο νέο θεσμικό πλαίσιο συνολικά. Η επιτυχία εξαρτάται όχι μόνον από τυπικούς θεσμούς, αλλά και από αλλαγές σε νοοτροπίες και συμπεριφορές όλων των εμπλεκομένων. Ειδικά η ακαδημαϊκή κοινότητα δεν πρέπει να αφήσει το πάνω χέρι στους ιδιοτελείς αρνητές εκ συστήματος.

Ο Πάνος Καζάκος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Τελευταία Νέα