Η ταραγμένη ιστορία της Εσθονίας του 20ού αιώνα ξεδιπλώνεται μέσα από τη συνάντηση δύο γυναικών όταν η χώρα κηρύσσει την ανεξαρτησία της. Μια ιστορία αγάπης, μίσους και εξιλέωσης από την 34χρονη Σόφι Οξανεν που κέρδισε πρόσφατα το βραβείο ευρωπαϊκού βιβλίου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και το γαλλικό Ρrix Femina.


Την ώρα που ξημέρωνεκι εκείνη έκλεινε τα βάζα με τα τουρσιά, τις μαρμελάδες και τους πολτούς, της εβδομηντάχρονης Αλίιντε Τρούου της φάνηκε πως κάτι σαν να κινήθηκε έξω από το παράθυρο: όχι σωρός από φύλλα. Αυτό που έβλεπε μπροστά της ήταν μια εικοσάχρονη κοπέλα κακοποιημένη, να κείτεται αναίσθητη στον κήπο της.

Είμαστε στην Εσθονία το 1992, τους πρώτους μήνες μετά την κήρυξη της ανεξαρτησίας της χώρας από τη Σοβιετική Ενωση. Και κάπως έτσι, σαν ιστορία παλιά που όμως θέλεις να την ξεχάσεις, αρχίζει η «Κάθαρση»,το μυθιστόρημα της Φινλανδής Σόφι Οξανεν που έγινε φέτος πανευρωπαϊκό μπεστ σέλερ. Η Ζάρα από το Βλαδιβοστόκ, η κοπέλα που έχει καταφέρει να φτάσει μέχρι το μικρό αυτό χωριό στη Δυτική Εσθονία και να σωριαστεί στον κήπο της Αλίιντε, είναι Ρωσίδα και το έχει σκάσει από ένα κύκλωμα μαστροπών που την κρατούσαν φυλακισμένη, την κακοποιούσαν και την εξέδιδαν. Η οικοδέσποινα την παίρνει στο σπίτι της και τη φροντίζει: την εμπιστεύεται γιατί ενστικτωδώς συνειδητοποιεί ότι τους δένει η αδυσώπητη ανδρική βία που και οι δύο έχουν στο παρελθόν υποστεί, η Αλίιντε στη διάρκεια βασανιστηρίων από σοβιετικούς στρατιώτες τη δεκαετία του ΄40 και η νεαρή Ζάρα από τους ρώσους μαφιόζους μισό αιώνα μετά. Τις δύο γυναίκες όμως τις δένουν πολλά περισσότερα: η κοπέλα αποκαλύπτεται τελικά ότι είναι η εγγονή της αδερφής τής Αλίιντε, της Ιγκε, που είχε εκτοπιστεί με το παιδί της στη Σιβηρία το 1949, κατά τη διάρκεια των σοβιετικών εκκαθαρίσεων στην Εσθονία. Τα (προσωπικά, οικογενειακά, πολιτικά, ιστορικά) τραύματα που τις έχουν καθορίσει, όσο κι αν αποτυπώνονται με τρόπο διαφορετικό πάνω στο σώμα και τη συνείδησή τους, είναι κοινά για τις γυναίκες αυτές· περισσότερο από δεσμούς αίματος, γλώσσας και πατριάς είναι τα τραύματα που πλέκουν τις συνειδήσεις τους μεταξύ τους.

Κι η «Κάθαρση» του τίτλου, όσο κι αν αναφέρεται στη βία με την οποία τα εναλλασσόμενα καθεστώτα αντιμετώπισαν τους ανεπιθύμητους ( «εκκαθάριση»: κομμουνιστών και Εβραίων από τον ναζιστικό στρατό, εσθονών αντιφρονούντων από Σοβιετικούς, Σοβιετικών και Ρώσων από την ανεξάρτητη Εσθονία), αναφέρεται επίσης και στην προσπάθεια των ανθρώπων να ανταλλάξουν τις εμπειρίες τους και να διαχειριστούν τα τραύματα αυτού του παρελθόντος.

Πτώματα στα θεμέλια

Η Ευρώπη είναι χτισμένη και συνεχίζει να χτίζεται πάνω σε πτώματα. Στη σκέψη αυτή, συμπέρασμα μαζί και αφηγηματική συνθήκη, τριγυρίζει- όπως και η πολύ πιο ενδιαφέρουσα «Νεκρή Ευρώπη» του Χρίστου Τσιόλκα, αλλά και άλλα πρόσφατα μυθιστορήματα και ταινίες- και η «Κάθαρση» της Οξανεν.

Ενα πτώμα βρίσκεται και στα θεμέλια του σπιτιού της Αλίιντε στην Εσθονία και μαζί με αυτό θαμμένες άπειρες πράξεις αφοσίωσης, αυτοθυσίας, προδοσίας και υπολογισμού. Καθώς η αφήγηση πηδάει από το παρόν στο παρελθόν, μαθαίνουμε την προσπάθεια της Αλίιντε και της οικογένειάς της να σώσουν τον γαμπρό της, τον εσθονό εθνικιστή και φιλογερμανό Χανς, από τους ρώσους στρατιώτες (που ανακατέλαβαν τη χώρα το 1944) και έπειτα το σοβιετικό καθεστώς. Αγάπη, πόθος, κόστος, αλλά και προδοσία, εγωισμός και υπολογισμός, μπερδεύονται στην ιστορία αυτή όπου τα όρια μεταξύ θύτη και θύματος γίνονται δυσδιάκριτα, και από την οποία κανείς δεν βγαίνει τελικά ήρωας- αυτό που μένει αντίθετα είναι η πικρή γεύση της επιβίωσης, το απλανές βλέμμα της.

Το ίδιο κενό στο βλέμμα της έχει και η νεαρή Ζάρα, η κοπέλα που ξεβράζεται στην ίδια γωνιά της Εσθονίας μισό αιώνα μετά. Είναι ένα από τα χιλιάδες θύματα της «νέας απελευθέρωσης», μια γυναίκα που απάγεται με ψεύτικες υποσχέσεις από τη Ρωσία και διακινείται ως εμπόρευμα στην Ευρώπη «μέχρι να την πάνε για απόσυρση», ένα σώμα σκουπίδι, σώμα- αποκείμενο στο γιαπί όπου χτίζεται η νέα ειρηνική και αυτοδιάθετη Ευρώπη. Οι σκηνές κατά τις οποίες, πάλι σε φλας μπακ, μαθαίνουμε τις λεπτομέρειες της συνεχούς σεξουαλικής κακοποίησής της, αλλά και το πώς δραπετεύει, είναι οι δυνατότερες του μυθιστορήματος.

Το πτώμα του παρελθόντος, η βία και η επιβίωση: αυτοί είναι οι ιστοί που δένουν το ενδιαφέρον αλλά πάντως χοντροκομμένο αυτό μυθιστόρημα. Το οποίο μοιάζει να λέει ότι στην προσπάθειά τους να επιβληθούν, να επιζήσουν αλλά και να αγαπήσουν οι άνθρωποι είναι πάντα ικανοί και για το καλύτερο και για το χειρότερο: είναι όντα που συμβιβάζονται και θυσιάζονται. Καμιά φορά ταυτόχρονα.

Ο φαύλος κύκλος της βίας (στο μυθιστόρημα εύστοχα προτυπωμένος στην επαναληπτική βία πάνω στο σώμα γυναικών, σε διαφορετικές ιστορικές στιγμές) σπάει τελικά μόνο με πράξεις ακραίας αυτοθυσίας· με μια τέτοια πράξη- σχηματικά, βεβιασμένα, αλλά πάντως συγκινητικά- τελειώνει και η «Κάθαρση».

Trauma chic

Η «Κάθαρση» είναι γραμμένη στα φινλανδικά, αλλά συχνά ενθέτει αμετάφραστα κείμενα στα εσθονικά, που είναι γλώσσα κοντινή (φράσεις- κλειδιά, αποσπάσματα από ποιήματα)· στο πρωτότυπο το βιβλίο είχε κυκλοφορήσει με εσθονικό γλωσσάριο στο τέλος. Συμπλέοντας με ένα γενικότερο trauma chic – τη μόδα δηλαδή για τη «λογοτεχνία του τραύματος» που φαίνεται να μεγαλώνει- το μυθιστόρημα θυμίζει πόσο πολύπλοκη και τραυματική είναι η σχέση των απλών ανθρώπων με την πρόσφατη ιστορία. Την ίδια στιγμή όμως αυτό το κάνει από τη σκοπιά μιας σύγχρονης εθνοτικής και εθνοπολιτικής σιγουριάς που μπορεί να του έδωσε τεράστιο κοινό, του στερεί όμως αρκετά από την πρωτοτυπία του.

Τελευταία Νέα