Eνστάσεις

H ΛΕΞΗ ΤΗΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑΣ: Γαλάζια βιβλιοθήκη. Ο ηρωισμός στις καλύτερές του μέρες,

στη συγκεκριμένη συλλογή λαϊκών μυθιστορημάτων του 17ου και του 18ου αιώνα

(διασκευές ιπποτικών ιστοριών του Μεσαίωνα).

Παράσημα (και ήρωες) τέλος!

Ο ΤΖΕΪΜΣ ΜΑΡΕΪ είχε αναλάβει τη δημιουργία του Αγγλικού Λεξικού της

Οξφόρδης. Έργο μνημειώδες που ολοκληρώθηκε σε 70 χρόνια. Ο δρ Μάρεϊ οργάνωσε

ένα σώμα από χιλιάδες εθελοντές οι οποίοι συνέβαλαν στέλνοντας ερμηνευτικά

παραθέματα λέξεων. Από αυτούς τους αφανείς συντάκτες μόνο ένας τράβηξε την

προσοχή του Τζ. Μάρεϊ. Για δυο δεκαετίες ο Γ. T. Μάινορ στέλνει αμέτρητους και

ιδιαίτερα ακριβείς ορισμούς. Εκείνο όμως που κεντρίζει ακόμη περισσότερο το

ενδιαφέρον του επιμελητή είναι ότι, παρά τις προσπάθειές του, ο Μάινορ

αρνείται να τον συναντήσει. Τελικά, ο καθηγητής τον ανακαλύπτει σ’ ένα

φρενοκομείο και μαθαίνει την ιστορία του. Ο Μάινορ ήταν γιατρός των Βορείων

στον Αμερικανικό Εμφύλιο. Το σοκ από τους ακρωτηριασμούς και τη βαρβαρότητα

του πολέμου μετατρέπουν έναν ήρωα σε λιποτάκτη. Καταφεύγει στην Αγγλία. Ζει

όλο και περισσότερο στο σκοτάδι των αναμνήσεων, του χρεώνουν (πιθανόν όχι

άδικα) δυο δολοφονίες και τελικά τον μεταφέρουν σε φρενοκομείο. Ο καθηγητής

βλέπει τα παράσημα του Μάινορ και τον ακούει να λέει ότι τα κράτησε γιατί χάρη

σ’ αυτά ξαναμπήκε ο θάνατος στη ζωή του.

Εκατόν είκοσι χρόνια μετά, στην πατρίδα του Μάινορ (και σ’ ολόκληρη τη Δύση)

έχει συντελεστεί μια στροφή 180 μοιρών. Και στον θάνατο και στα παράσημα… Τα

περίπου 45.000 παράσημα ανδρείας που δόθηκαν στον πόλεμο του Βιετνάμ ήταν και

τα τελευταία. (Στον πόλεμο στο Ιράκ μόνο δύο παρασημοφορήσεις έγιναν γνωστές

και έκαναν ντόρο γιατί αφορούσαν δύο Γερμανούς κατασκόπους).

Οι ΗΠΑ δεν χρειάζονται ήρωες στους νέους («ηγεμονικούς» κατά Κωνσταντίνο

Τσουκαλά) πολέμους. Ακόμη και αν η εξαφάνιση των ηρώων έχει καταγραφεί αρκετές

φορές στην Ιστορία, ωστόσο όλα δείχνουν πως στα σημερινά χρόνια ο «θάνατός»

τους δεν εξηγείται μόνο από την αλλαγή στον τρόπο που γίνονται οι πόλεμοι.

H έννοια του ήρωα…

…είναι κυρίως δυτική κληρονομιά αφού, σύμφωνα με τον Γιώργο Πάσχο (καθηγητής

Πολιτικής Επιστήμης, ΑΠΘ) όταν τον 5ο π.X. αιώνα αναπτύσσεται (και εξυμνείται)

ο πόλεμος σώμα με σώμα στον ελλαδικό χώρο, στην Κίνα ο Κινέζος φιλόσοφος

Σουν-Τζου υποστήριζε ότι επιτυχία στον πόλεμο είναι να νικήσεις χωρίς να

δώσεις μάχη. Ο δυτικός ήρωας – εξηγεί ο Γ. Πάσχος – κληρονόμησε από τα Ομηρικά

Έπη και από την αρχαιοελληνική παράδοση μερικά χαρακτηριστικά: Διακινδυνεύει,

έχει έντονη ηθική ταυτότητα σε συνδυασμό με στρατιωτική ικανότητα και

αναδεικνύεται μέσω της διακινδύνευσης του δικού του σώματος από την καταστροφή

αλλότριων σωμάτων.

Στο ποτάμι της Ιστορίας ο ήρωας πνίγεται στην ελληνική φάλαγγα (όπου η

πειθαρχία κυριαρχεί της ατομικής πρωτοβουλίας και τόλμης). Το ίδιο και στη

ρωμαϊκή λεγεώνα. Τον ξαναβρίσκουμε στον Μεσαίωνα με τις μονομαχίες και με τον

πολεμιστή – φρούριο και τον ξαναχάνουμε στον ύστερο Μεσαίωνα όταν οι πόλεμοι

γίνονται δουλειά των μισθοφόρων. Τον ξαναβάζει στο παιχνίδι ο Ναπολέοντας με

τον εθνικό, μαζικό, τολμηρό και ορμητικό αλλά όχι καλά εκπαιδευμένο στρατό,

ενώ ο σύγχρονός του ο Πρώσος Κλαούζεβιτς θεωρητικοποιεί την αναγκαιότητά του

στον πόλεμο δίνοντας μεγάλη σημασία στο «ατομικό ήθος του πολεμιστή». Στον A’

Παγκόσμιο Πόλεμο τα χαρακώματα συγκρούονται με τον ηρωισμό αλλά και μέχρι τον

B’ Παγκόσμιο χώρος για ήρωες υπάρχει…

H Δύση σήμερα χρησιμοποιεί πλέον μισθοφόρους, στην καλύτερη περίπτωση

επαγγελματίες, που όχι μόνο δεν ρισκάρουν, σύμφωνα με τους παραδοσιακούς

τρόπους, αλλά και ταμπουρώνονται πίσω από τα χτυπήματα εκ του μακρόθεν. H

τεχνολογία αλλάζει τον πόλεμο;

Περίπου. H Έφη Γαζή (επίκουρος καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) σημειώνει

την «ταύτιση της στρατιωτικής ισχύος με την αποτελεσματικότητα της υψηλής

τεχνολογίας. Που επιτρέπει και τελικά «ηρωοποιεί» ακριβώς την «τηλεοπτική»

απογύμνωση του πολέμου από τον θάνατο και τη βία. Αποσυνδέεται, έτσι, ο

πόλεμος και από τον ευγενή θάνατο».

Για όλους; Όχι, διότι…

…στο απέναντι στρατόπεδο αντιπαρατάσσεται μια πλειάδα αγωνιστών από τη

συγχώνευση δύο μοντέλων: του μάρτυρα και του ήρωα. «Αν και οι μάρτυρες – λέει

ο Γ. Πάσχος – δεν αγωνίζονται αλλά υφίστανται παθητικά τη διαδικασία του

θανάτου ελπίζοντας στη λύτρωση μέσω αυτού, εντούτοις οι σύγχρονοι μάρτυρες

είναι και αγωνιστές». Σ’ αυτούς τους νέους πολέμους δεν διακρίνεται μια

σύγκρουση πολιτισμών, αλλά μια σύγκρουση φονταμενταλισμών. Το ξεκαθάρισε η

Κάρεν Άρμστρονγκ, ο άνθρωπος ανέκαθεν ισορροπούσε ανάμεσα στον Μύθο (κατά

κύριο λόγο εκφρασμένο από τη θρησκεία) και στον Λόγο. Τα προβλήματα

δημιουργούνται όταν ο μύθος επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στον λόγο ή το

αντίθετο. Έτσι, ο ισλαμικός (και ο εβραϊκός) φονταμενταλισμός έχει μετατρέψει

τους μύθους του σε πρακτικούς λόγους σχεδιασμένους για να επιτύχουν ένα

χειροπιαστό αποτέλεσμα. Στην άλλη όχθη οι προτεστάντες φονταμενταλιστές έχουν

διαστρέψει το μυθικό με έναν διαφορετικό τρόπο. Μετέτρεψαν τους χριστιανικούς

μύθους σε επιστημονικά δεδομένα, δημιουργώντας ένα υβριδικό μόρφωμα που δεν

ήταν ούτε επιστήμη ούτε θρησκεία. Και που ωστόσο όπλισε με βεβαιότητα εκείνους

που πιστεύουν ότι «ο («δίκαιος») πόλεμος μπορεί να είναι αναίμακτος για

Εμάς – χάρη στην τεχνολογία – και τιμωρός για τους Άλλους». Σύμμαχος σ’ αυτή

την άποψη έρχεται ένα γεγονός που δίνει στον ήρωα τη χαριστική βολή: η εξορία

του θανάτου από τις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας, όπως χαρακτηριστικά

σημειώνει ο Γ. Πάσχος.

Ο δυτικός άνθρωπος…

…νίκησε στον 20ό αιώνα τον θάνατο κατά τριάντα χρόνια περισσότερης ζωής. Δεν

είναι λίγα, ποτέ δεν θα είναι. Ταυτόχρονα διεμήνυσε «οι ζωντανοί με τους

ζωντανούς και οι νεκροί με τους νεκρούς». Δυο κόσμοι όχι απλώς διακριτοί, όχι

απλώς ριζικά διαφορετικοί αλλά και ριζικά απόμακροι. Όσο μακρύτερα ο θάνατος

τόσο πιο υψηλός ο πολιτισμός. Αυτό είναι το νέο αξίωμα… Τι κι αν ο Φρόυντ

έβλεπε στον άνθρωπο τη γοητευτική συνύπαρξη δυο ενστίκτων, του Έρωτα και του

Θανάτου. Όπως γράφει ο Γ. Πάσχος, «ο ιδιωτικοποιημένος και «διακριτικός»

νοσοκομειακός θάνατος θριαμβεύει, ενώ το πένθος και η λύπη εγκαταλείπουν τον

συμβολικό δημόσιο χώρο». Ο «αξιοπρεπής θάνατος» – ύψιστη αξία σήμερα – δεν

είναι πλέον παρά η εικόνα του γιατρού σ’ ένα καθαρό δωμάτιο νοσοκομείου με

λίγους συγγενείς δίπλα (και πάνω) από ένα εκφυλισμένο σώμα και πνεύμα… Ο

Αντώνης Παπαρίζος (αναπληρωτής καθηγητής, Πάντειο) το ρωτάει πιο καθαρά:

«Αποτελεί τελικά ο θάνατος μια τυφλή καταληκτική στιγμή της βιολογικής φθοράς

του ανθρώπου ή απεναντίας συνιστά απόφαση και πράξη γενναιότητας και, συνεπώς,

πράξη πολιτικής και ιστορικής τελείωσης;».

H δυτική κοινωνία (ευρισκόμενη εν ειρήνη) εξαφανίζει τον θάνατο από την

καθημερινότητά της. Σαν μια ευπρεπή αποχώρηση από μια ερωτική σχέση… Και οι

στρατιωτικοί σ’ αυτή την κοινωνία διαμορφώνονται από αυτές τις αξίες. Ο

θάνατος στη συνείδησή τους είναι ατύχημα, απώλεια που θέλουν να αποφύγουν.

Αλλά μόνον σε ό,τι αφορά το αναβαθμισμένο «Εμείς» εις βάρος του υποβαθμισμένου

«Αυτοί». Για «Αυτούς» ο θάνατος εξακολουθεί να υπάρχει. Αλλά και πάλι,

σημαντικά μεταλλαγμένος. Συνδέεται πια με μια «λογική» που μόνο στα

Ολοκαυτώματα και στις γενοκτονίες έχουμε ξανασυναντήσει.

Όπως επισημαίνει ο Γιάννης Σταυρακάκης (ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Έσεξ),

«σχεδόν κάθε θανάτωση, κάθε γενοκτονία και το ίδιο το Ολοκαύτωμα (η

εμβληματική τους μορφή) διευκολύνθηκαν και διευκολύνονται από διαδικασίες

υποβάθμισης των θυμάτων.

Ο Φρόυντ, πάντως, του οποίου η εξοικείωση με τον θάνατο – όπως θυμίζει ο

Γιάννης Σταυρακάκης – δεν ήταν μόνο θεωρητική επιλογή, αλλά και στάση ζωής -,

αφού ο θάνατός του ήταν προϊόν ενεργητικής ευθανασίας – πασχίζει να μας

ξαναθυμίσει πως «Εμείς» και «Αυτοί» έχουμε ένα κοινό σημείο. «Όλοι χρωστάμε

στη Φύση έναν θάνατο». «Όποιος θέλει να αντέξει τη ζωή, οφείλει να

εξοικειώνεται με τον θάνατο».

Όσον αφορά τον γιατρό – τρελό της ιστορίας του Λεξικού της Οξφόρδης, ο θάνατός

του ήταν εξαιρετικά προσαρμοσμένος στη ζωή του: αυτοευνουχίστηκε!

Info

* Σάιμον Γουιντσέστερ «Ο καθηγητής και ο τρελλός» Αθήνα 2000,

ΛΙΒΑΝΗΣ

F. Dastur «Ο θάνατος» Αθήνα 1999 SCRIPTA

* Γιώργου Πάσχου «H επιστροφή των λύκων» Αθήνα 2005, ΣΑΒΒΑΛΑΣ

* Κάρεν Άρμστρονγκ «Ο εμπόλεμος Θεός» Αθήνα 2002 ΦΙΛΙΣΤΩΡ

* Αντώνη Παπαρίζου «H ελευθερία ενώπιον του θανάτου» Αθήνα 2000,

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ

* Χέρφιντ Μύνκλερ «Οι νέοι πόλεμοι» Αθήνα 2005, ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗΣ

* K. Τσουκαλά «Πόλεμοι και κυριαρχία στη νέα χιλιετία» Ελληνική

Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης (τεύχος 24)

Enstaseis – blog

Θα μας βρείτε στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http: //enstaseis.blogspot.com