Άρης, ο πλανήτης πρόκληση

«Ο Άρης μάς επιτρέπει να εισχωρήσουμε στα μυστικά της Αστρονομίας, τα οποία

αλλιώς θα έμεναν κρυμμένα για μας». Johannes Kepler

Κάπου 60.000 χρόνια είχε να μας πλησιάσει τόσο. Την προηγούμενη φορά που ήρθε

τόσο κοντά – κάτι λιγότερο από 56 εκατομμύρια χιλιόμετρα – οι νεαντερτάλιοι

πρόγονοί μας πάλευαν για την επιβίωση μέσα στους παγετώνες που κάλυπταν

ένα μεγάλο μέρος της ευρωπαϊκής ηπείρου. Μιλάμε βέβαια για τον Άρη, τον

κόκκινο πλανήτη, τον πιο κοντινό μας γείτονα στο ηλιακό σύστημα, μόνιμη πηγή

έμπνευσης, στοχασμού και προβληματισμού επιστημόνων και παραμυθάδων.

Οι κινήσεις του στον ουράνιο θόλο – πραγματικές και φαινομενικές – δεν έπαψαν

ποτέ να αποτελούν αίνιγμα για τους αστρονόμους όλων των εποχών. Ήδη από το

3000 π.X. οι Αιγύπτιοι είχαν προβληματιστεί τόσο από το χρώμα του όσο και από

την ανάδρομη πορεία του στο στερέωμα. Ο τρόπος που τον αποκαλούσαν, Χαρ Ντέχερ

(ο κόκκινος) και Σεκέντ Εφ Εμ Χετκέτ (αυτός που ταξιδεύει προς τα πίσω) είναι

χαρακτηριστικός.

Το κόκκινο χρώμα του, ταυτισμένο στην αταβιστική συνείδηση του ανθρώπου

με τη φωτιά, το αίμα, την καταστροφή, οδήγησε Χαλδαίους, Έλληνες και Ρωμαίους

να του δώσουν το όνομα του πολεμικού θεού τους: Νεργκάλ, Άρης και Μαρς,

αντίστοιχα.

Οι αναδρομές του Άρη κατά την πορεία του στο στερέωμα ήταν ένα από τα

προβλήματα που ανέλαβε να λύσει η πρώιμη ελληνική Αστρονομία. Μια πρώτη

ολοκληρωμένη λύση έδωσε ο Εύδοξος ο Κνίδιος, (~400-350 π.X.) με το μοντέλο των

ομόκεντρων σφαιρών. Σύμφωνα με αυτό, όλες οι κινήσεις των πλανητών

καθορίζονται από τον συνδυασμό των περιστροφών 27 σφαιρών με κοινό κέντρο τη

Γη. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, ο Απολλώνιος (~260-190 π.X.), ο Ίππαρχος

(~130 π.X.) και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (~100-160 μ.X.) ύστερα από συστηματικές

παρατηρήσεις συνέταξαν ένα ολοκληρωμένο γεωκεντρικό πλανητικό μοντέλο,

βασισμένο σ’ ένα περίπλοκο σύστημα κύκλων που «έσωζε» – σύμφωνα με τους

αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, ένα θεωρητικό μοντέλο οφείλει να «σώζει τα

φαινόμενα», δηλαδή να προβλέπει θεωρητικά αυτό που παρατηρείται πρακτικά – όλα

τα αστρονομικά φαινόμενα που είχαν παρατηρηθεί μέχρι τότε διά γυμνού οφθαλμού.

Όταν ο Κοπέρνικος δημοσίευσε το 1543 το έργο του «Περί της περιστροφής

των ουρανίων σφαιρών», στο οποίο πρότεινε την αντικατάσταση του Πτολεμαϊκού

συστήματος από ένα απλούστερο ηλιοκεντρικό, το σημείο που τον δυσκόλεψε

περισσότερο ήταν και πάλι η τροχιά του Άρη. Ενώ το νέο μοντέλο, βασισμένο

αυτήν τη φορά σε κύκλους με κέντρο τον Ήλιο, «έσωζε» τα περισσότερα φαινόμενα,

στην περίπτωση της τροχιάς του Άρη η αποτυχία ήταν πλήρης. Ο Κοπέρνικος δεν

έκανε νέες παρατηρήσεις. Για να οικοδομήσει το μοντέλο του στηρίχτηκε στις

παρατηρήσεις που προϋπήρχαν και κυρίως σ’ αυτές του Πτολεμαίου. Τριάντα χρόνια

αργότερα, ο Τίχο Μπράχε (1546-1601), αφού περιδιάβηκε όλες τις βιβλιοθήκες της

Ευρώπης, μελέτησε τα υπάρχοντα αστρονομικά όργανα και μάζεψε όλα τα διαθέσιμα

στοιχεία, αποφάσισε ότι για να δημιουργηθεί ένα αξιόπιστο αστρονομικό μοντέλο

που να λύνει και το πρόβλημα της τροχιάς του Άρη, ήταν απαραίτητες νέες,

συστηματικές παρατηρήσεις.

Για περισσότερα από είκοσι χρόνια, από το παρατηρητήριό του στο Ουράνιμποργκ

της Δανίας, χρησιμοποιώντας όργανα που είχε ο ίδιος εφεύρει ή τελειοποιήσει,

κατέγραφε λεπτομερώς και σε καθημερινή βάση τις θέσεις των ουρανίων σωμάτων.

Όταν το 1599 ο αυτοκράτορας Ροδόλφος ο B’ τον κάλεσε στην αυλή του, στην

Πράγα, οι αστρονομικοί του πίνακες (που είναι σήμερα γνωστοί ως Ροδολφιανοί)

τον ακολούθησαν. Και όταν το 1601 ο Μπράχε πέθανε, περιήλθαν στην κυριότητα

του βοηθού και διαδόχου του, Γιοχάνες Κέπλερ (1571-1630). Ο Κέπλερ μελέτησε

συστηματικά τα στοιχεία και ύστερα από πολλές παλινωδίες και αναθεωρήσεις –

κανένα από τα μοντέλα του δεν έλυνε με ικανοποιητικό τρόπο το πρόβλημα του Άρη

– κατέληξε στο απλό μοντέλο των ελλειπτικών τροχιών, μοντέλο την εγκυρότητα

του οποίου απέδειξε μισό αιώνα αργότερα ο Νεύτων.

Ο Άρης λοιπόν, που σύμφωνα με το μοντέλο του Κέπλερ ολοκληρώνει μια πλήρη

ελλειπτική τροχιά γύρω από τον Ήλιο σε 687 ημέρες, ενώ περιφέρεται γύρω από

τον άξονά του σε 24 ώρες και 40 λεπτά, αποτέλεσε και αποτελεί για κάθε

αστρονόμο μια μόνιμη πρόκληση, μια σταθερή πηγή προβληματισμού. Δεν άφησε όμως

ασυγκίνητους και τους μυθοπλάστες. Στο γνωστό μυθιστόρημα «Τα ταξίδια του

Γκιούλιβερ», ο Σουίφτ αναφέρεται στον Άρη: «[Οι κάτοικοι της Λαπούτα] έχουν

ανακαλύψει δύο μικρότερα άστρα ή δορυφόρους, που περιφέρονται γύρω από τον

Άρη…». Αυτή η αναφορά είναι αρκετά μυστηριώδης. Το βιβλίο του Σουίφτ

κυκλοφόρησε το 1726. Όμως, οι δορυφόροι του Άρη – που ονομάστηκαν Φόβος και

Δείμος, τα ονόματα των παιδιών της Αφροδίτης και του Άρη – ανακαλύφθηκαν 151

χρόνια αργότερα, το 1877…

Από τα τέλη του 19ου αιώνα άρχισε να ανθεί ως λογοτεχνικό είδος η

επιστημονική φαντασία και τα μικρά πράσινα ανθρωπάκια πλημμύρισαν πρώτα τις

σελίδες των βιβλίων και αργότερα τις αίθουσες των κινηματογράφων, τα ραδιόφωνα

και τις τηλεοράσεις. Πρώτος διδάξας είναι ο πατέρας του μυθιστορήματος

επιστημονικής φαντασίας Η.G. Wells, που δημοσίευσε το 1897 τον «Πόλεμο των

κόσμων», την ιστορία μιας εισβολής Αρειανών πάνω στη Γη. Ακολούθησαν ο Edgar

Rice Burroughs με την «Πριγκίπισσα του Άρη» (1911) και ο Ray Bradbury με τα

«Χρονικά του Άρη» (1951). Στα περισσότερα έργα της «αρειανής» λογοτεχνίας θα

διακρίνει κανείς την αγωνία των συγγραφέων για τα γήινα.

Σαν από μηχανής λύση

Ο Άρης εμφανίζεται σαν η από μηχανής λύση σε προβλήματα που δημιούργησε η

αφροσύνη των ανθρώπων. Ως απειλή, η εισβολή από τον Άρη υπόσχεται να κάνει

τους ανθρώπους να ξεπεράσουν τις αντιθέσεις τους και να σταματήσουν τους

μεταξύ τους πολέμους, για να την αντιμετωπίσουν. Αλλού οι Αρειανοί

εμφανίζονται ως ένας ανώτερος τεχνολογικά και ωριμότερος πολιτικά κόσμος που

θα έρθει στη Γη για να συνετίσει τους ανθρώπους και να τους επιβάλει την

ειρήνη. Τέλος, μια τρίτη τάση εμφανίζει τον Άρη ως καταφύγιο: Απηυδησμένοι από

τους πολέμους, τη μόλυνση, την εξάντληση των φυσικών πόρων, κάποιοι άνθρωποι

καταφεύγουν στον Άρη για να κάνουν ένα καινούργιο ξεκίνημα.

Σήμερα ξέρουμε ότι τίποτα απ’ αυτά δεν είναι εφικτό. Κι αν κάποτε υπήρξε ζωή

στον κόκκινο πλανήτη, σήμερα η επιβίωση επάνω του, τουλάχιστον για το

ανθρώπινο είδος, είναι τελείως αδύνατη. Μόνοι μας και πάνω στη Γη πρέπει να

λύσουμε τα προβλήματά μας, να ελέγξουμε την επιθετικότητα και την απληστία

μας. Ή, αν δεν τα καταφέρουμε, να ακολουθήσουμε τη μοίρα των δεινοσαύρων.

Ο Άρης, αδύναμος να επέμβει, θα είναι πάντα εκεί. Για να στολίζει τον ουρανό

μας και να τροφοδοτεί με προβλήματα τους επιστήμονες και με λύσεις του

μυθοπλάστες μας.

INFO

Το site http:

//www.seds.org/nineplanets/nineplanets/ είναι πλούσιο σε πληροφορίες για

το ηλιακό μας σύστημα. Σχετικά με την πρόσφατη προσέγγιση του Άρη στη Γη

συμβουλευθείτε το site: http: //www.tnni.net/~dustymars/2003-MARS.htm

Ο Τεύκρος Μιχαηλίδης είναι διδάκτωρ των Μαθηματικών. Εργάζεται ως

καθηγητής στη Μέση Εκπαίδευση και ως μεταφραστής.