Έντυπη Έκδοση
Το παρόν άρθρο, όπως κι ένα μέρος του περιεχομένου του tanea.gr, είναι διαθέσιμο μόνο σε συνδρομητές.
Αν είστε συνδρομητής μπορείτε να συνδεθείτε από εδώ:
Σύνδεση μέλους
Αν θέλετε να γίνετε συνδρομητής μπορείτε να αποκτήσετε τη συνδρομή σας εδώ:
Εγγραφή μέλους
Η λέξη πρωτοεμφανίζεται στις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου. Αλλά ο Μαξ Βέμπερ την πήρε και της έδωσε μια κοσμική διάσταση: ένας άνθρωπος με χάρισμα προορίζεται να εκπληρώσει τη μοίρα μιας χώρας. Το πρώτο παράδειγμα ήταν ο Οτο φον Μπίσμαρκ, που είχε στην πραγματικότητα καταργήσει το γερμανικό Κοινοβούλιο προκειμένου να εδραιώσει την εξουσία του. Αλλά τάση προς τον καισαρισμό έχει και η μαζική δημοκρατία της εποχής μας. Κι αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών και την υπεροχή του έναντι του Κοινοβουλίου.
Είναι λοιπόν η φύση της δημοκρατίας να προσωποποιείται σε έναν άνθρωπο; Είναι η χαρισματική ηγεσία ενός ανθρώπου αναγκαία για να πείθεται ο λαός να δεχθεί το απρόσωπο βάρος της σύγχρονης γραφειοκρατίας; Αναζητώντας μια απάντηση, ο καθηγητής Ιστορίας στο Πρίνστον Ντέιβιντ Μπελ εξετάζει πέντε από τους πιο γνωστούς ηγέτες της επαναστατικής περιόδου. Τον Πασκουάλε Πάολι της Κορσικής. Τον Τζορτζ Ουάσινγκτον. Τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Τον Τουσαίν Λουβερτύρ, που απελευθέρωσε την Αϊτή και ηγήθηκε της μεγαλύτερης επανάστασης σκλάβων στην ιστορία μετά τον Σπάρτακο. Και τον Σιμόν Μπολίβαρ.
Σπουδαίος τύπος ο Πάολι. Διαδέχθηκε τον πατέρα του ως «στρατηγός» του πάμφτωχου νησιού σε ηλικία μόλις 30 ετών και κατάφερε να συμφιλιώσει τις εμπόλεμες παρατάξεις, να ιδρύσει Πανεπιστήμιο και να εκπονήσει Σύνταγμα, ένα από τα πρώτα στην Ευρώπη. Θεωρητικά, η Κορσική ήταν μια πλήρης δημοκρατία, «η μόνη χώρα στην Ευρώπη που εφάρμοζε τους νόμους» όπως έγραψε ο Ζαν-Ζακ Ρουσό στο Κοινωνικό Συμβόλαιο. Στην πράξη, βέβαια, όποιος τολμούσε να μιλήσει εναντίον του κατηγορούνταν για εσχάτη προδοσία.
Ο Πάολι ήταν ένας κομψός άνδρας. Το ίδιο και ο Τζορτζ Ουάσινγκτον, που ήταν πανύψηλος και όχι τόσο ακατάδεκτος στις ιδιωτικές του συνομιλίες όσο φαινόταν στις δημόσιες εμφανίσεις του. Δεν μπορεί να πει κανείς το ίδιο για τον Λουβερτύρ, που ήταν φιλάσθενος, κοντός και φαφούτης, ή για τον Ναπολέοντα, που ήταν κοντόχονδρος και είχε μια δυσάρεστη κορσικανική προφορά. Οσο για τον Μπολίβαρ, λέγεται πως ήταν ωραίος όταν ήταν νέος, στα μεταγενέστερα χρόνια του όμως περιγράφεται ως κοντός, ισχνός, με τραχιά φωνή και ψυχρούς τρόπους.
Ο,τι έλειπε πάντως από τους ηγέτες, το διόρθωνε η προπαγάνδα. Οπως γράφει ο Μπελ στο βιβλίο του Ανδρες καβάλα στ' άλογο: Η δύναμη του χαρίσματος στην εποχή της επανάστασης, τα πολεμικά ανακοινωθέντα από τις μάχες του Ναπολέοντα ήταν τόσο υπερβολικά, ώστε επικράτησε η έκφραση «να λες ψέματα σαν πολεμικό ανακοινωθέν». Αλλά και ο Μπολίβαρ έστελνε σε εφημερίδες του Λονδίνου ψεύτικες αναφορές για νίκες του στη Λατινική Αμερική. Διέσχισε βέβαια τις Ανδεις, όπως ο Ναπολέων διέσχισε τις Αλπεις και ο Ουάσινγκτον το Ντελαουέρ. Ολοι αυτοί οι ηγέτες ενέπνευσαν αρχικά τα πλήθη επειδή ήταν άξιοι στρατιωτικοί ηγέτες. Και όλοι κατέφυγαν σε ακραίες βιαιότητες όταν βρέθηκαν σε δύσκολη θέση. Στη Βενεζουέλα, ο Μπολίβαρ εκτέλεσε εν ψυχρώ 800 ισπανούς φυλακισμένους. Στη Συρία, ο Ναπολέων οδήγησε στη θάλασσα 1.500 - 2.000 αιχμαλώτους κι εκεί τους πυροβόλησε, τους έσφαξε ή τους έπνιξε.
Υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στον Ουάσινγκτον και τους άλλους τέσσερις, σημειώνει ο Φέρντιναντ Μάουντ στην παρουσίαση του βιβλίου του Μπελ στο New York Review of Books. Ο πρώτος αποσύρθηκε όταν τελείωσαν οι μάχες, εξελέγη στη συνέχεια πρόεδρος, υπηρέτησε δύο θητείες και αποσύρθηκε ξανά. Αντιστάθηκε δηλαδή στον πειρασμό να ανακηρυχθεί μονάρχης. Οι άλλοι ηγέτες, πάλι, πίστευαν στην ανάγκη του δεσποτισμού, καθώς θεωρούσαν τον λαό πολύ ανώριμο για να εκλέξει ο ίδιος τους εκπροσώπους του.
Και τι άφησαν πίσω τους; Στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, ο Πάολι επέστρεψε στην εξουσία με την υποστήριξη των Βρετανών, αλλά όταν οι Βρετανοί αποσύρθηκαν, οι Γάλλοι επανήλθαν - και παραμένουν μέχρι σήμερα κύριοι του νησιού. Ο Ναπολέων αποκατέστησε τη δουλεία στις άλλες γαλλικές κτήσεις στην Καραϊβική. Η ιστορία της Αϊτής, που ήταν το πλουσιότερο νησί των Δυτικών Ινδιών, σημαδεύτηκε από μια διαδοχή σφαγών, πραξικοπημάτων, χρεωκοπιών και εισβολών. Οσο για το όνειρο του Μπολίβαρ για μια Μεγάλη Κολομβία, οδήγησε σε έξι ασταθή κράτη.
Το χάρισμα λοιπόν δεν φτάνει. Γιατί αντί να συμβάλει στην οικοδόμηση μιας συνταγματικής τάξης, χρησιμεύει συνήθως για προσωπικούς σκοπούς. Επιπλέον, οι χαρισματικοί ηγέτες δεν φροντίζουν για τη διαδοχή τους. «Το πρόβλημα της διαδοχής αποτελεί την αχίλλειο πτέρνα της καισαρικής διακυβέρνησης», παρατηρεί το 1917 ο Μαξ Βέμπερ στο δοκίμιό του με τίτλο Κοινοβούλιο και Κυβέρνηση σε μια Ανοικοδομημένη Γερμανία.
Υπάρχει πάντως και η άλλη πλευρά. Ηγέτες όπως ο Μαντέλα στη Νότια Αφρική και ο Νεχρού στην Ινδία κατάλαβαν νωρίς ότι το να κερδίσουν την εξουσία δεν ήταν αρκετό και έπρεπε να θέσουν θεμέλια που θα άντεχαν μετά τη γενιά τους.
Μαξ Bέμπερ (1864-1920
Η αντίφαση
Προς το τέλος του βιβλίου του Ανδρες καβάλα στ’ άλογο, ο Μπελ συμπεραίνει ότι δεν τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα το χάρισμα ως αφηρημένο, διαχρονικό και οικουμενικό φαινόμενο. «Αυτό που με απασχολούσε είναι πώς έλαβε μια συγκεκριμένη μορφή σε μια συγκεκριμένη περίοδο και περιοχή: τον Ατλαντικό κόσμο του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα». Ο Μαξ Βέμπερ, αντιθέτως, βασανιζόταν μέχρι τέλους από μια αντίφαση: αναγνώριζε την αναγκαιότητα του χαρίσματος, αλλά παρέμενε καχύποπτος. «Για να τιμήσουν την αποστολή τους», έλεγε, «οι χαρισματικοί άνθρωποι πρέπει να μένουν έξω από τους δεσμούς αυτού του κόσμου και τις υποχρεώσεις της οικογενειακής ζωής». Ο μεγάλος γερμανός κοινωνιολόγος, ιστορικός και νομικός πέθανε από την ισπανική γρίπη σε ηλικία μόλις 56 ετών. Αν είχε ζήσει λίγο παραπάνω, κι έβλεπε την Πορεία του Μουσολίνι στη Ρώμη, οι χειρότεροι φόβοι του θα επιβεβαιώνονταν.
