Για αιώνες, η πανούκλα συμβόλιζε τον απόλυτο τρόμο. Στον Μεσαίωνα αφάνισε περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού της Ευρώπης, αφήνοντας πίσω της κοινωνίες διαλυμένες και μια ασθένεια συνδεδεμένη για πάντα με τον «Μαύρο Θάνατο». Όμως η ιστορία της πανούκλας ξεκινά πολύ νωρίτερα – και ένα πρόβατο που έζησε πριν από 4.000 χρόνια μόλις έδωσε στους επιστήμονες ένα κρίσιμο κομμάτι του παζλ.
Ερευνητές εντόπισαν για πρώτη φορά ίχνη του βακτηρίου Yersinia pestis, του παθογόνου που προκαλεί την πανούκλα, σε οστά εξημερωμένου ζώου της Εποχής του Χαλκού. Το εύρημα προέρχεται από τα κατάλοιπα ενός προβάτου που ζούσε στον οχυρωμένο οικισμό Αρκαΐμ, στα νότια Ουράλια Όρη, σε περιοχή που σήμερα βρίσκεται κοντά στα σύνορα Ρωσίας και Καζακστάν. Η ανακάλυψη αυτή αλλάζει ριζικά την εικόνα για το πώς εξαπλώθηκε μια αρχαία, χαμένη μορφή πανούκλας χιλιάδες χρόνια πριν από τη μεσαιωνική πανδημία.
Η συγκεκριμένη μορφή της νόσου εμφανίστηκε πριν από περίπου 5.000 χρόνια και κυκλοφόρησε σε ολόκληρη την Ευρασία για σχεδόν δύο χιλιετίες. Σε αντίθεση με τη μεσαιωνική πανούκλα, δεν μεταδιδόταν μέσω ψύλλων που παρασιτούσαν σε αρουραίους. Αυτό το γεγονός είχε αφήσει τους επιστήμονες με ένα βασανιστικό ερώτημα: πώς μπόρεσε μια τόσο θανατηφόρα ασθένεια να ταξιδέψει σε τόσο μεγάλες αποστάσεις χωρίς τον γνωστό μηχανισμό μετάδοσης;
Η απάντηση φαίνεται πως βρίσκεται στη στενή σχέση ανθρώπων και ζώων. Η ανάλυση DNA από το οστό του προβάτου έδειξε ότι το βακτήριο δεν προσέβαλε μόνο ανθρώπους, αλλά και ζώα εκτροφής. Αυτό υποδηλώνει ότι η πανούκλα της Εποχής του Χαλκού εξαπλωνόταν μέσα από ένα πολύπλοκο δίκτυο αλληλεπιδράσεων ανάμεσα σε ανθρώπους, κοπάδια και έναν άγνωστο ακόμη «φυσικό ξενιστή» στο περιβάλλον – πιθανόν τρωκτικά των στέπας ή ακόμη και μεταναστευτικά πουλιά.
Η ανακάλυψη έγινε σχεδόν τυχαία, στο πλαίσιο μιας μεγάλης έρευνας που εξετάζει το αρχαίο DNA ζώων εκτροφής. Η διαδικασία είναι εξαιρετικά δύσκολη: τα δείγματα είναι μολυσμένα από DNA εδάφους, μικροοργανισμούς και ακόμη και από τους ίδιους τους ερευνητές.
Επιπλέον, τα οστά ζώων σπάνια διατηρούνται σε καλή κατάσταση, καθώς συχνά μαγειρεύονταν ή απορρίπτονταν εκτεθειμένα στα στοιχεία της φύσης. Παρ’ όλα αυτά, μέσα σε αυτό το «γενετικό χάος», οι επιστήμονες εντόπισαν ξεκάθαρα το αποτύπωμα της πανούκλας.
Το εύρημα συνδέεται με τον πολιτισμό των Σιντάστα, γνωστό για την πρώιμη ιππασία, τα προηγμένα χάλκινα όπλα και τις μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών. Εκείνη την περίοδο, οι άνθρωποι άρχισαν να διατηρούν μεγαλύτερα κοπάδια και να κινούνται συνεχώς σε νέες περιοχές, αυξάνοντας την έκθεσή τους σε άγνωστα παθογόνα.
Πέρα από την ιστορική του σημασία, το αρχαίο πρόβατο στέλνει κι ένα σύγχρονο μήνυμα. Όταν οι άνθρωποι επεκτείνονται σε φυσικά οικοσυστήματα και αλλάζουν τις ισορροπίες τους, οι συνέπειες μπορεί να είναι απρόβλεπτες και θανατηφόρες. Μια υπενθύμιση ότι η σχέση μας με τη φύση –τόσο στο παρελθόν όσο και σήμερα– δεν είναι ποτέ χωρίς κόστος.
