Ο πρωτοπόρος του σκανδιναβικού νουάρ

Ο Χένινγκ Μανκέλ, που έφυγε από τη ζωή στα 67 του χρόνια, ήταν ένας συγγραφέας που έδωσε κυριολεκτικά νέες διαστάσεις στο αστυνομικό μυθιστόρημα. Το οποίο, άλλωστε, αποτελούσε μόνο το 25% του συνολικού του έργου –δώδεκα βιβλία σε σύνολο περισσότερων των σαράντα. Βέβαια ως αστυνομικό συγγραφέα τον γνωρίζει η υφήλιος, καθώς η σειρά των βιβλίων με πρωταγωνιστή τον αστυνομικό Κουρτ Βαλάντερ πούλησε περίπου 40 εκατομμύρια αντίτυπα –και ποιος ξέρει πόσοι ήταν και οι τηλεθεατές που, πρώτα στο BBC και μέσω αυτού σε όλο τον κόσμο, είδαν την οπτικοποιημένη εκδοχή της με πρωταγωνιστή τον Κένεθ Μπράνα;

Ωστόσο, όπως και ο δικός μας Πέτρος Μάρκαρης –τίποτα δεν είναι εντελώς τυχαίο -, είχε ξεκινήσει από το θέατρο: ήταν βοηθός σκηνοθέτη σε μεγάλο σουηδικό θέατρο και είχε συνδεθεί με τον Ινγκμαρ Μπέργκμαν, την κόρη του οποίου, Εύα, παντρεύτηκε μάλιστα το 1998. Οσο για τα αστυνομικά μυθιστορήματα, αυτά άρχισε να τα δημοσιεύει από τα 43 του χρόνια και μετά.

Οταν η εφημερίδα «Λε Φιγκαρό» τον ρώτησε, πριν από περίπου δύο χρόνια, πώς ήδη από το πρώτο του μυθιστόρημα, «Εκτελεστές δίχως πρόσωπο» (1991), κατάφερνε να δείχνει τόσο μεγάλη ικανότητα στο είδος και πού έμαθε τους κανόνες του αστυνομικού, εκείνος απάντησε, δείχνοντας το βάθος της κουλτούρας του, ότι το αστυνομικό είναι το αρχαιότερο είδος λογοτεχνίας, ανάγεται ήδη στην αρχαία Ελλάδα και αρκεί κανείς να θυμηθεί τη «Μήδεια» για του λόγου το αληθές. Για να γράψει αστυνομικό, μελέτησε αρχαία τραγωδία και Σαίξπηρ, είπε!

Το άλλο σημείο στο οποίο φαίνεται η συγγραφική του ευρύτητα είναι το ότι συνέδεσε το αστυνομικό με το κοινωνικό μυθιστόρημα. Οπως είπε στην ίδια συνέντευξη, δεν είναι το αστυνομικό είδος που τον οδήγησε στα θέματά του, αλλά το αντίστροφο. Εκείνο για το οποίο ήθελε να γράψει ήταν η ξενοφοβία που για πρώτη φορά εμφανίστηκε στη Σουηδία κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980. «Στα μάτια μου», είχε πει, «ο ρατσισμός είναι έγκλημα». Και το έγκλημα οδηγεί στην αστυνομία, στην έρευνα, στον αστυνομικό που θα επιφορτιστεί με αυτήν. Και ακριβώς επειδή δεν πήρε ως αφετηρία το αμερικανικό νουάρ, ο Κουρτ Βαλάντερ δεν ήταν καθόλου κυνικός ούτε κανένας υπερήρωας, ήταν ένας απόλυτα καθημερινός άνθρωπος, με μια πρώην γυναίκα που τον μισούσε, μια κόρη με την οποία είχε δύσκολες σχέσεις, επίσης έγινε διαβητικός από το τρίτο βιβλίο και στο τελευταίο πέθανε από Αλτσχάιμερ!

ΝΕΟΙ ΔΡΟΜΟΙ. Γι’ αυτό και χρειάζεται προσοχή όταν μιλάμε για σκανδιναβικό αστυνομικό και βάζουμε πολλούς διαφορετικούς συγγραφείς κάτω από την ίδια ετικέτα. Ο Μανκέλ υπήρξε πράγματι πρωτοπόρος του σκανδιναβικού. Για την ακρίβεια, οι μόνοι που θα μπορούσαν να του αμφισβητήσουν τον τίτλο του «πατέρα» του είδους είναι η Μάι Σγέβαλ και ο Περ Βαλέε, ένα ζευγάρι που υπέγραψε από κοινού δέκα ιστορίες, τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, και θεωρούνται θεμελιωτές του αστυνομικού στις χώρες του Βορρά. Κατά τα άλλα εκείνος είναι ο πρώτος που πέρασε τα όρια της περιοχής και άνοιξε τους νέους δρόμους, σε μια εποχή που κανείς δεν φανταζόταν καν την ύπαρξη αστυνομικού μυθιστορήματος σε μια γεωγραφική ζώνη με πολύ μειωμένη εγκληματικότητα. Ο Στιγκ Λάρσον του «Μιλένιουμ», ναι, θα μπορούσε να θεωρηθεί άξιος συνεχιστής του, αν δεν πέθαινε πολύ νέος, ο Νέσμπο πάλι όχι, επειδή πατάει περισσότερο στο αγγλοσαξονικό αστυνομικό.

Ο Νέσμπο είναι άλλωστε σχετικά απολιτίκ –μόνο στον «Κοκκινολαίμη» μπαίνει σε βαθιά νερά, μιλώντας για το άγος της συνεργασίας των Νορβηγών με τους Ναζί –ενώ ο Μανκέλ έχει πάντα ένα σημαντικό πολιτικοκοινωνικό φόντο στα βιβλία του γιατί και ο ίδιος υπήρξε πολιτικό ον: ενηλικιώθηκε με τα αντιπολεμικά συλλαλητήρια για το Βιετνάμ και δεν άλλαξε. Εφτασε να συμμετάσχει το 2010, στα 62 του χρόνια, στην επικίνδυνη ακτιβιστική ενέργεια του Στολίσκου της Ελευθερίας (Ενα καράβι για τη Γάζα) που ήθελε να σπάσει τον θαλάσσιο αποκλεισμό της Λωρίδας της Γάζας και κατέληξε σε ισραηλινή επέμβαση με εννέα νεκρούς. Ο Μανκέλ συνελήφθη, φυλακίστηκε και απελάθηκε.

Ο συγγραφέας μοίραζε τον χρόνο του ανάμεσα στη Σουηδία, τη Μοζαμβίκη –είχε ιδρύσει θέατρο στην πρωτεύουσα Μαπούτου –και στη Νότια Γαλλία, στην Αντίμπ, όπου είχε σπίτι (όπως και ο Καζαντζάκης). Τον θάνατο τον αντιμετώπισε με γενναιότητα. Οταν διαγνώστηκαν οι καρκινικοί όγκοι, άρχισε να κρατάει δημόσιο ημερολόγιο της ασθένειάς του στην εφημερίδα «Πόστεν» του Γκέτεμποργκ. Τα πρώτα του λόγια ήταν: «Η ανησυχία μου είναι πολύ βαθιά, παρόλο που σε έναν βαθμό μπορώ και την ελέγχω. Αρκετά γρήγορα αποφάσισα να προσπαθήσω να γράψω γι’ αυτό. Αποφάσισα να το γράψω ακριβώς όπως είναι. Αλλά θα το κάνω από την προοπτική της ζωής, όχι του θανάτου. Αρχίζω τώρα. Αρχισα τώρα».