Έρωτας, πολιτική και πειθαρχία στα χρόνια του πολέμου

Η Μαρία Καραγιώργη – Γυφτοδήμου (Αγριγιαννάκη το πατρικό της), μία από τις

σπουδαιότερες γυναικείες μορφές της Αριστεράς στον 20ό αιώνα, πέρασε από

χιλιάδες μπόρες…

Φυλακές, εξορίες, παρανομία και απίστευτες διώξεις της ίδιας και της

οικογένειάς της από το κράτος της Δεξιάς… Αλλά και το κόμμα της, το οποίο

ποτέ δεν πρόδωσε, δεν την άφησε… ήσυχη! Γιατί είχε την… ατυχία να

ερωτευθεί έναν από τους μεγαλύτερους αγωνιστές της Αριστεράς, τον δημοσιογράφο

Κώστα Καραγιώργη – Γυφτοδήμο, ο οποίος… έχαιρε σπανίως της κομματικής

νομιμότητας.

Κι όμως αυτή η γυναίκα, που μεγάλωσε με απίστευτες δυσκολίες το παιδί της,

τον Αλέξη, καρπό του μεγάλου έρωτά της με τον Καραγιώργη, ο οποίος πέθανε μέσα

σε τραγικές συνθήκες στις φυλακές του Βουκουρεστίου κυνηγημένος από το κόμμα

του, έμεινε πάντα όρθια.

Ακόμα κι όταν της δόθηκε η ευκαιρία να σπουδάσει τον Αλέξη ­ έναν σπουδαίο

γιατρό σήμερα ­ στα ακριβότερα σχολεία και πανεπιστήμια, το αρνήθηκε. Γιατί το

ουσιαστικό αντάλλαγμα που της ζητούσε η βασίλισσα Φρειδερίκη ήταν να

αποκηρύξει τον άνδρα της, την ιστορία της, την Αριστερά, δηλαδή «τον κόσμο

ολόκληρο».

Γεννημένη στις Μηλιές του Βόλου το 1918 προτιμά όλα αυτά τα χρόνια να ζει

μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, χωρίς ποτέ να χάσει την πίστη της «στις

μεγάλες ιδέες του σοσιαλισμού, σε μία κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από

άνθρωπο».

Η Μαρία Καραγιώργη ­ βουλευτής της ΕΔΑ το ’63 και το ’64 ­ μετά το βιβλίο

της «Μέχρι την απόδραση» τολμά να καταγράψει με τη βοήθεια της Κατερίνας

Μαυροκεφαλίδου όσα έζησε πλάι στους κορυφαίους της Αριστεράς, στη δεκαετία του

’40, στην εποχή της μεγάλης εποποιίας αλλά και της μεγάλης ήττας.

Στο νέο της βιβλίο «Από μια σπίθα ξεκίνησε…», που θα κυκλοφορήσει από τις

Εκδόσεις Προσκήνιο – Άγγελος Σιδεράτος, η Μαρία Καραγιώργη ξετυλίγει τις

αναμνήσεις της για την Εθνική Αντίσταση, τον Δεκέμβρη του ’44, τη Βάρκιζα και

τον Εμφύλιο. Και προτιμά να βάλει βαθιά το νυστέρι, παρά να κουκουλώσει

καταστάσεις. Ακόμα και για την προσωπική της ζωή επιλέγει να κάνει

αποκαλύψεις.

«ΤΑ ΝΕΑ» προδημοσιεύουν από σήμερα ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα από

αυτό το βιβλίο. Και επιλέγουν για το πρώτο αφιέρωμα, το πιο δύσκολο «κεφάλαιο»

της συγγραφέως, αυτό που φωτίζει τη ζωή και τον έρωτά της με τον Καραγιώργη.

Οι δικοί του με είχαν δεχτεί κανονικά. Όμως άλλο αυτό κι άλλο να το πεις στο

Κόμμα. Έχει μεγάλη διαφορά το ένα με το άλλο.

­ Σκέψου το και πάρε απόφαση. Ή παντρευόμαστε ή χωρίζουμε. Μ’ έφερε μπροστά σ’

αυτό το δίλημμα. Τα παιχνίδια τελείωσαν. Βέβαια, αν τον αγαπούσα λιγότερο, αν

ήμουν λιγότερο ερωτευμένη μαζί του, θα του έλεγα «εντάξει να χωρίσουμε, γιατί

εγώ δε σηκώνω τέτοιο βάρος, δεν μπορώ ν’ αντέξω τέτοιο βάρος». Αλλά, έλα που

εγώ ήμουν τόσο πολύ ερωτευμένη, που όταν σκέφτηκα ότι μπορεί να χωρίσουμε,

μαύρισε ο τόπος, μαύρισε η ζωή. Κι αυτά δεν είναι λόγια, γιατί έφτασα είκοσι

τριών χρονών για να ερωτευτώ. Άλλα κορίτσια ερωτεύονται από τα δεκαπέντε τους

και τα δεξαέξι. Ακόμη κι εκείνη την εποχή όλες οι συμφοιτήτριές μου είχαν

δεσμούς στο πανεπιστήμιο, όλες, και με λέγανε αμίλητη, αγέλαστη, ανέραστη και

κάτι τέτοια. Αλλά εγώ τότε δεν ήθελα δεσμό. Όμως τώρα τα ‘βαλα κάτω, τα

σκέφτηκα από ‘δω, τα σκέφτηκα από εκεί. Δε θα υπήρχε πια προσωπική ζωή για

μένα, θα ήταν αδύνατο να ξαναδημιουργήσω δεσμό και μάλιστα σοβαρό δεσμό. Τα

σκέφτηκα, τα ξανασκέφτηκα. Τι να κάνω, έβαλα το κεφάλι κάτω και του είπα:

­ Εντάξει, ανακοίνωσέ το στο Πολιτικό Γραφείο να τελειώνουμε. Ο Καραγιώργης το

είπε στη Χρύσα Χατζηβασιλείου που ήταν κι ο άμεσος καθοδηγητής του και με την

οποία είχε όλη την επαφή. Έπρεπε να πάρουμε την άδεια του Κόμματος για να

παντρευτούμε, αλλιώς μπορούσαν και να μας διαγράψουν ακόμα…

Η ανακοίνωση

Στη Χρύσα βέβαια το ανακοινώσαμε ­ και γιατί ήταν μέλος του Πολιτικού Γραφείου

και γιατί ήταν το πιο αγαπημένο μας πρόσωπο.

­ Εντάξει Κώστα, πάρε τη Μαριώ και σου εύχομαι να ζήσεις ευτυχισμένος.

­ Είμαι σίγουρος, Χρύσα, για το βήμα που κάνω.

­ Ναι, την ξέρω τη Μαριώ πάρα πολύ καλά και ξέρω ότι σου πάει. Ύστερα από

τόσες που γνώρισες!

Δεν ξέρω πόσο ευτυχισμένος ήταν το λίγο διάστημα που ζήσαμε μαζί. Μήπως είχαμε

ποτέ χρόνο να κάνουμε αποτίμηση; Ζούσαμε από τη μια στιγμή στην άλλη…

Βέβαια, το έμαθαν και οι νεολαίοι. Γραμματέα της νεολαίας πριν έρθει ο Βλαντάς

είχαμε τον Αδάμ Μολυβδά από τη Θεσσαλονίκη. Τι να πω, ο Αδάμ Μολυβδάς ήταν

ένας άγγελος, ένας πάρα πολύ καλός και σεμνός νεολαίος, ένας πάρα πολύ καλός

άνθρωπος και πολύ καλό παιδί. Δε μου είπε λέξη. Στο γραφείο ήταν κι ο

Τρικαλινός. Δεν του ‘πεφτε λόγος να μου πει κουβέντα. Με είδε μια μέρα με τον

Γυφτοδήμο και με ρώτησε «ποιος ήταν αυτός που περπατούσες χτες στην οδό

Πανεπιστημίου;». «Ο γιατρός Γυφτοδήμος». Δεν άφησα περιθώρια για άλλη κουβέντα

την έκοψα απότομα. Στο Γραφείο ήταν επίσης ο Πάνος Δημητρίου, ο Κυριάκος

Τσακίρης και κάποιοι άλλοι που δε θυμάμαι. Δεν τους είπα κουβέντα. Θα ρωτούσα

τώρα τον Τρικαλινό, αν θα παντρευτώ, στη δική μου ηλικία ήταν, σιγά το πράμα

να του ζητήσω και την άδεια να παντρευτώ. Στο κάτω κάτω αν εκείνοι ήταν

στελέχη της νεολαίας, άλλο τόσο ήμουν κι εγώ. Αλλά ο Γυφτοδήμος είχε υποχρέωση

να αναγγείλει το γάμο μας στο Πολιτικό Γραφείο. Στο μεταξύ βρήκε ένα δωμάτιο.

Μας φιλοξένησε η Αιμιλία Ζαναπαλή στο Κουκάκι και μείναμε εκεί τον πρώτο

καιρό.

… Το φθινόπωρο του ’41 έφτασε στην Αθήνα ο Δημήτρης Βλαντάς, παλιό στέλεχος

της ΟΚΝΕ και μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος. Σύμφωνα με την

ιεραρχία ανέλαβε αμέσως γραμματέας της ΟΚΝΕ. Χάσαμε το γλυκό μας Αδάμ Μολυβδά

τον «Νίκο» μας που πέρασε σε άλλη δουλειά. Εμείς, στο Γραφείο της Αθήνας

είχαμε γραμματέα τον Πάνο Δημητρίου. Σε μια ένταση συλλήψεων όμως ο Πάνος

πιάστηκε και το γραφείο της ΟΚΝΕ με εξέλεξε γραμματέα της Αθήνας. Τότε είχα

άμεση επαφή και συνεργασία με τον Βλαντά, που σαν γραμματέας καθοδηγούσε

προσωπικά την Αθήνα…

Προσωπική επίθεση

Στο τέλος μιας συνεργασίας μου έκανε προσωπική επίθεση γιατί παντρεύτηκα τον

Γυφτοδήμο. Έμεινα να τον κοιτάζω.

­ Κοίταξε να δεις, μου είπαν ότι παντρεύτηκες τον Γυφτοδήμο.

­ Ναι. Παντρεύτηκα τον Γυφτοδήμο.

­ Ποιον ρώτησες για να τον παντρευτείς;

­ Έχω την έγκριση του Πολιτικού Γραφείου και τον παντρεύτηκα.

­ Καλά δε βρήκες κανένα νεολαίο να παντρευτείς; Δεν είχες καμιά δουλειά με τον

κομματικό.

­ Τι θα πει δε βρήκα νεολαίο. Δηλαδή το Κόμμα είναι άλλο και η Νεολαία άλλο;

Είμαστε όλοι μέλη του ΚΚΕ, είμαστε όλοι αγωνιστές. Και όπως είναι ο κάθε

αγωνιστής είναι κι ο Γυφτοδήμος. Εγώ αυτόν ήθελα…

­ Όχι ο Γυφτοδήμος δεν είναι. Ο Γυφτοδήμος…

Άρχισε να μου λέει για το 1924 ­ ο Βλαντάς δεν ήταν καν οργανωμένος τότε. Ο

Γυφτοδήμος ήταν οργανωμένος από το ’21, από δεκαέξι χρονών παιδί. Ο Βλαντάς

άρχισε να μου λέει ότι ο Γυφτοδήμος ήταν αρχειομαρξιστής το ’24, ήταν στη

φραξιονιστική πάλη, ήταν το ’29-’31 διαγραμμένος, ήταν… ήταν… Μου ‘βγαλε

ένα βιογραφικό… Καλά, για το ’29-’31 ήξερα. Τότε ο Γυφτοδήμος είχε γράψει

στον πολύ καρδιακό του φίλο Ζαχαριάδη που ήταν στη Μόσχα, «Νίκο εδώ δεν παν

καλά τα πράγματα με το Κόμμα. Σήκω κι έλα ν’ αναλάβεις τη γραμματεία». Αυτά

του έγραψε. Ο Ζαχαριάδης έδωσε το γράμμα στο Κόμμα κι ο Γυφτοδήμος διαγράφηκε.

Φοβερό παράπτωμα παραβίασης ιεραρχίας! Έπρεπε να στείλει το γράμμα ιεραρχικά,

όχι στο φίλο του. Βέβαια, αργότερα ο Ζαχαριάδης στάλθηκε για γραμματέας του

ΚΚΕ από τη Διεθνή, εκείνο όμως ήταν ιεραρχικά σωστό. Σήμερα βλέπουμε αυτά τα

πράγματα όχι σαν αστεία, όχι σαν κινέζικα, δεν ξέρω πώς τα βλέπουμε. Αλλά τότε

ήταν τερατώδης παραβίαση της ιεραρχικής τάξης. Και για την παραβίαση, ο

Γυφτοδήμος διαγράφηκε για ένα χρόνο.

­ Να τ’ αφήσεις αυτά κατά μέρος. Κανένας δε σε ρώτησε. Θα κάνεις εκείνο που

πρέπει!

Τα εννοούσε

Δεν πίστευα στ’ αυτιά μου. Έφυγα παραλογισμένη, πήγα στο δωμάτιο που μέναμε,

αλλά λέξη δεν είπα γι’ αυτά τα απίστευτα που είχε πει ο Βλαντάς. Αυτός όμως το

εννοούσε ότι δεν έπρεπε να παντρευτώ κομματικό και συγκεκριμένα τον Γυφτοδήμο.

Σε ένα άλλο ραντεβού μια βραδιά μου είπε ξανά ότι ο Γυφτοδήμος το 1923 είχε

διαγραφεί σαν αρχειομαρξιστής, ότι… ότι…

Γυρίζοντας στο σπίτι είπα στον Γυφτοδήμο;

­ Είχα ιστορίες με τον Βλαντά.

­ Τι ιστορίες; Τι έγινε;

­ Μου είπε να χωρίσουμε.

­ Δεν είμαστε καλά. Είναι με τα καλά του ο άνθρωπος;

Η πίεση συνεχίστηκε. Ένα βράδυ είχαμε ραντεβού στην οδό Αλικαρνασσού. Έβρεχε

με το τουλούμι. Ο Βλαντάς μου είπε ορθά κοφτά:

­ Απόψε δε θα ξαναπάς στο σπίτι που μένεις με τον Γυφτοδήμο. Έχω βρει σπίτι,

θα σε πάω εκεί. Δεν πρόκειται να μείνεις άλλο με τον Γυφτοδήμο. Παρ’ το

απόφαση. Θα τον χωρίσεις. Θα σου εξασφαλίσουμε σπίτι εμείς και θα χωρίσεις από

τον Γυφτοδήμο, απόψε κιόλας.

Ε, αυτό πήγαινε πολύ, ακόμα και για τη δική μου πειθαρχία.

­ Σύντροφε, να το πάρεις κι εσύ απόφαση ότι τον Γυφτοδήμο δεν πρόκειται να τον

χωρίσω. Είναι προσωπική μου υπόθεση. Δεν έχει σχέση με τη δουλειά μου. Μπορώ

να δουλέψω σωστά; Δουλεύω σωστά. Δεν μπορώ να δουλέψω σωστά; Δε δουλεύω σωστά.

Αυτό μονάχα πρέπει να σε απασχολεί κι όχι η προσωπική μου ζωή.

­ Αν δε χωρίσεις με τον Γυφτοδήμο θα έχει επιπτώσεις στη δουλειά σου.

­ Δηλαδή, αν δουλεύω καλά ή όχι θα εξαρτηθεί απ’ το αν ζω με τον Γυφτοδήμο ή

όχι;

­ Όχι αυτό. Απλώς θα έχει επιπτώσεις στη δουλειά σου.

­ Δηλαδή θα με καθαιρέσετε από γραμματέα;

­ Ναι.

­ Άμα είναι να είμαι γραμματέας, όχι γιατί κάνω καλά τη δουλειά μου, αλλά

γιατί ζω ή δε ζω με τον Γυφτοδήμο, ναι, να με καθαιρέσετε από γραμματέα,

σύντροφε Βλαντά, και να τελειώσει αυτή η ιστορία μια για πάντα.

Δε θέλω να ξανακούσω κουβέντα γι’ αυτό το ζήτημα. Καληνύχτα.

­ Όχι δε θα φύγεις.

­ Θα φύγω και θα πάω στο σπίτι μου και δε θα ξαναγίνει συζήτηση γι’ αυτό το

θέμα. Καθαιρέστε με όχι μονάχα από γραμματέα, αλλά κι από την Επιτροπή Πόλης.

Δε θα συνδέσω το ένα με το άλλο. Ή δουλεύω καλά, ή δε δουλευώ καλά. Αυτό να

κρίνετε.

Έφυγα πάρα πολύ θυμωμένη, αλλά στο δρόμο ο θυμός μετατράπηκε σε οργή. Με πήραν

τα κλάματα.

Κι όπως έβρεχε, δεν φαινόταν κιόλας ότι έκλαιγα. Πήγα στο σπίτι και λέω του

Γυφτοδήμου: «Δεν πάει άλλο, δεν πάει άλλο. Ή θα ανακατευτεί το Κόμμα, το Π.Γ.

ή με τον Βλαντά δεν πάει άλλο…»».

Η υπογραφή του Άρη

Έχουν γραφτεί πολλά για την «υπογραφή» του Άρη Βελουχιώτη, τη «δήλωση» για να

βγει από τις φυλακές του Μεταξά και του Μανιαδάκη.

«Ο Θανάσης Κλάρας (ο Άρης) και ο Κώστας Γυφτοδήμος (ο Καραγιώργης) ήταν μαζί

φυλακή στην Αίγινα το 1937-1938. Ο Γυφτοδήμος έφυγε για την εξορία στο τέλος

της ποινής του και του Κλάρα έγινε μεταγωγή στην Κέρκυρα. Σε λίγο υπέγραψε

δήλωση, βγήκε. Γιατί υπέγραψε δήλωση; Και τα βασανιστήρια τα άντεχε και τη

φυλακή και όλα. Ούτε αδύναμος ήταν, ούτε δειλός, ούτε τίποτε από όλα αυτά.

Από τους εκατοντάδες αγωνιστές που πέρασαν από το Φρούριο της Κέρκυρας,

μονάδες την άντεξαν εκείνη την απομόνωση.

Δεν αντέχονταν

Είδα αρκετούς που βγήκαν από κει με δήλωση. Ανώτατα στελέχη, πιστοί

κομμουνιστές μέχρι θανάτου (Σκλάβαινας, Σιδερίδης, Τσουρτούλης, ντουφεκίστηκαν

αργότερα από τους γερμανούς, ουκ έστιν αρθμός). Σκυμμένο κεφάλι, καμιά

δικαιολογία, λέξη δεν έβγαινε από το στόμα τους, παρά μόνο «δεν αντέχονταν»

και τα δάκρυα να τρέχουν από τα μάτια τους. Εγώ η ίδια που τους άκουγα, τους

ένοιωθα και τους συμπονούσα. Κι ας ήμουν κι εγώ σε απομόνωση μέχρι τρέλας.

Ήταν κι ένας άλλος παράγοντας: δικτατορία, παντοδύναμος ο φασισμός στην

Ευρώπη, έβλεπες μπροστά σου σκοτάδια, πουθενά προοπτική για διέξοδο.

… Για τον Άρη δεν ίσχυσε τίποτε απ’ όλα αυτά. Οι λόγοι που υπέγραψε δήλωση

το 1939 ήταν καθαρά προσωπικοί, τους οποίους η ηγεσία γνώριζε πολύ καλά. Καμιά

υποψία για προδοσία. Γι’ αυτό, άλλωστε, το 1941 το Κόμμα τον εμπιστεύτηκε και

του ανέθεσε τη διερευνητική αποστολή για το αντάρτικο. Είναι όμως απόλυτο

μύθευμα και σημερινό εφεύρημα ότι ο Άρης πήρε εντολή από τον Ζαχαριάδη να

κάνει δήλωση για να ανασυγκροτήσει το Κόμμα έξω και όλη αυτή η φιλολογία.

Όταν ο Άρης έκανε τη δήλωση, το Κόμμα έξω είχε νόμιμη ηγεσία και νόμιμα

εκλεγμένο Πολιτικό Γραφείο (όλοι εκλεγμένοι από το 6ο Συνέδριο, Σιάντος,

Πλουμπίδης, Σκαφίδας κ.λπ.). Η Ασφάλεια του Μανιαδάκη πήρε στα χέρια της το

Κόμμα μετά τη σύλληψη και των τελευταίων εκλεγμένων ­ Σιάντου, Σκαφίδα ­ το

Νοέμβριο του 1939. Ο μόνος εντεταλμένος για δήλωση από τον Ζαχαριάδη ήταν ο

Μιχαηλίδης, (και μάλιστα με την εντολή να ανακαλύψει το χαφιέ μέσα στο

Κόμμα!), που έγινε και το δεξί χέρι του Μανιαδάκη για τη διάλυση του Κόμματος,

όπως ήδη έχω αναφέρει. Λιγάκι περισσότερη προσοχή χρειάζεται σε ό,τι γράφουν,

τουλάχιστον οι σοβαρότεροι. Και η γνώση λίγης ιστορίας είναι μάλλον αναγκαία.

Από την υπογραφή της δήλωσης του Άρη ως την Αντίσταση ήταν μεν κοσμογονικά

χρόνια για τον τόπο, αλλά για τον ίδιο τον Άρη και προπαντός για τη συνείδησή

του ο χρόνος ήταν ελάχιστος για να εξαλείψει το κόστος της δήλωσης. Κι αυτό το

ένοιωθε μέσα του σαν πυρωμένο σίδερο».