Για τις νεότερες γενιές των Ελλήνων που ενηλικιώνονται ή μεγαλώνουν στην μετά την κρίση εποχή είναι βέβαιο ότι η λεγόμενη «δημοσιονομική» κρίση του ελληνικού κράτους δεν πρόκειται να είναι φευγαλέο φαινόμενο μερικών ετών αλλά, από ό,τι διαφαίνεται έπειτα από τόσα χρόνια «κρίση», πρόκειται να αποτελέσει την αρένα εκείνη στην οποία πρόκειται να σφυρηλατηθεί το ελληνικό κράτος και η ελληνική κοινωνία του 21ου αιώνα. Η επιλογή των νεότερων γενεών για «ηρωική έξοδο» προς αναζήτηση εργασίας εκτός Ελλάδος, όπως και η παραπλήσια μετακίνηση επιχειρήσεων εκτός συνόρων, είναι φαινόμενα που πρόκειται να δομήσουν την αγορά εργασίας τα επόμενα χρόνια. Χοντρικά, από την αυγή του 21ου αιώνα μέχρι τώρα, πάνω από μισό εκατομμύριο Έλληνες έχουν ακολουθήσει αυτή τη διέξοδο. Πρωτόγνωρη κατάσταση; Καθόλου. Όσοι θυμούνται την Ελλάδα πριν από τη δεκαετία του 1960, πριν από το «ελληνικό θαύμα» της γρήγορης οικονομικής ανάπτυξης, έχουν μνήμες μιας άλλης Ελλάδος, την οποία υποτίθεται ότι η χώρα άφησε ανεπιστρεπτί πίσω της μετά τη δεκαετία του ’60. Μέχρι το 2014, υφίστατο τουλάχιστον η πιθανότητα μιας οικονομικής οπισθοδρόμησης η οποία θα έφερνε την Ελλάδα πίσω στη δεκαετία του ΄80 αλλά με τα όσα έχουν γίνει έκτοτε η πιθανότητα μιας οπισθοδρόμησης στα επίπεδα της δεκαετίας του ΄50 είναι πλέον υπαρκτή. Και για την όποια κυβέρνηση απλώς η σταθεροποίηση της φθίνουσας πορείας θα αποτελεί σημαντικό επίτευγμα.

Επομένως, είναι δεδομένο ότι χιλιάδες άτομα έχουν ήδη και πρόκειται να αναζητήσουν το μέλλον τους αλλού. Στην Κύπρο, τις χώρες της ΕΕ (εφόσον αυτό συνεχίζει να είναι δυνατό), στις κοινότητες της ελληνικής Διασποράς σε ΗΠΑ, Καναδά και Αυστραλία, αλλά ενδεχομένως και στις γειτονικές χώρες, όπου υφίστανται επαγγελματικές ευκαιρίες. Η ανακάλυψη νέων μεταναστευτικών προορισμών επίσης είναι μια πιθανότητα. Όλα αυτά δεν είναι πρωτόγνωρα. Το ελληνικό κράτος δεν υπήρξε ποτέ του ο μοναδικός ή έστω ο κύριος εκφραστής του ελληνισμού. Με την αποδυνάμωση της αντικειμενικής δυνατότητας του κράτους να αποτελέσει μοχλό διατήρησης της ατομικής και οικογενειακής ευημερίας, ο ρόλος αυτός μετατίθεται στα άτομα, τις οικογένειες και τις κοινότητες. Ο Ελληνισμός επανεμφανίζεται ως παράγοντας διαμόρφωσης του παρόντος και του μέλλοντος των Ελλήνων στον 21ο αιώνα.

Την πρόβλεψη την έχει διατυπώσει εδώ και αρκετά χρόνια ο Γ. Πρεβελάκης, στο «Finis Greciae or the Return of the Greeks? State and Diaspora in the Context of Globalisation», βλ. http://www.transcomm.ox.ac.uk/working_papers.htm. Η επιστροφή του Ελληνισμού αποτελεί την υπαρκτή μορφή συμμετοχής των Ελλήνων στην διαδικασία της παγκοσμιοποίησης. Και καθώς η ίδια η παγκοσμιοποίηση δεν είναι «κάτι το καινούργιο» (βλ. σχετικά, http://yaleglobal.yale.edu/about/history.jsp), ούτε είναι και η συμμετοχή των Ελλήνων σε αυτή την διαδικασία, η οποία χάνεται στο βάθος των αιώνων. Ο Μέγας Αλέξανδρος, π.χ., αποτέλεσε έναν από τους ιστορικά σημαντικούς ηγέτες που συνέβαλαν στην πολιτική, οικονομική και πολιτιστική διασύνδεση της Ανατολικής Μεσογείου. Στην εποχή των διαδόχων του και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση, άλλωστε, ενσαρκώνεται ο Ελληνισμός ως πολιτισμική οντότητα αυτόνομη και ανεξάρτητη από την εντοπιότητα ή την εθνοτική καταγωγή, βλ. π.χ. τον Απόστολο Παύλο, που αποτελεί πασίγνωστο παράδειγμα εξελληνισμένου εβραίου (και κατόπιν χριστιανού).

Ο Ελληνισμός παραδοσιακά και για αιώνες στερείτο κρατικής δομής, καθώς αρχικά δεν υπήρχε ελληνικό κράτος. Μετά το 1833, το Βασίλειο την Ελλάδος για δεκαετίες αδυνατούσε να αποτελέσει τον βασικό κορμό έκφρασης της πλειοψηφίας των Ελλήνων. Η κατάσταση υποτίθεται ότι άλλαξε με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Στην πραγματικότητα όμως και στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, πάνω από ένα εκατομμύριο Έλληνες μετακινήθηκαν προς Γερμανία, ΗΠΑ, Καναδά και Αυστραλία. Η μαζική αυτή μετανάστευση αποτέλεσε έναν από τους κύριους πυλώνες της οικονομικής ανάπτυξης της μεταπολεμικής Ελλάδος. Η ιστορία φυσικά δεν επαναλαμβάνεται και είναι ανόητο να νομίζει κανείς ότι και κάτι ανάλογο πρόκειται αυτομάτως να αλλάξει την κατάσταση της Ελλάδας. Αλλά η επιστροφή του Ελληνισμού σημαίνει ότι για μια ακόμη φορά το κράτος και το έθνος βρίσκονται σε αναντιστοιχία.

Η επιστροφή του Ελληνισμού πρόκειται να σηματοδοτήσει μεγαλύτερη εμβάθυνση στα διεθνή δρώμενα, αυξημένη κοινωνική κινητικότητα και ενδεχομένως σημαντική οικονομική πρόοδο για χιλιάδες τωρινούς ή μελλοντικούς μετανάστες. Αυτό πρόκειται να γίνει ίσως περισσότερο εμφανές τον 21ο αιώνα από ό,τι στο παρελθόν, καθώς είναι οι καλά καταρτισμένοι που έχουν περισσότερες ευκαιρίες απασχόλησης σε άλλες χώρες. Πρόκειται επίσης να επανακάμψει το παραδοσιακό χάσμα μεταξύ αυτών που έφυγαν και αυτών που έμειναν. Η οικογενειακή ζωή, η οικονομική δραστηριότητα και ο πολιτισμός πρόκειται να ανδρώνονται με διεθνικό τρόπο, συνδέοντας κοινότητες που βρίσκονται σε διαφορετικά κράτη. Η υβριδικότητα, η διαφορετικότητα και ο κοσμοπολιτισμός πρόκειται να ξαναγίνουν βιώματα χιλιάδων ατόμων. Μια νέα εποχή αρχίζει.

Ο Βίκτωρ Ρουδομέτωφ είναι επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου