[Γνώμη] Η εποχή του αντισυστήματος

Το απρόσμενο (και παράλογο) Brexit εκτός από τις συνέπειες ως προς την Ευρώπη, που καλείται να αλλάξει επειγόντως (και να αποφεύγει τα διχαστικά δημοψηφίσματα στα οποία, όπως έλεγε ο Ντε Γκολ, δεν απαντάει ο λαός στο ερώτημα που του βάζεις αλλά σε αυτό που θέλει), επιβεβαιώνει ότι βρισκόμαστε σε άλλη εποχή. Στην εποχή της λογικής του αντισυστήματος.

Γιατί όμως ψήφισαν έτσι οι Βρετανοί ενάντια στην οικονομική λογική και στα συμφέροντά τους; Ποιος ο λόγος; Πιστεύω κυρίως ότι δεν θέλουν οι Βρετανοί, συναισθηματικά, να κυβερνιούνται από άλλους, θέλουν να ορίζουν την τύχη τους. Η Ευρώπη δεν κατόρθωσε, κυρίως με την εξέλιξή της τη τελευταία δεκαετία, να θεωρείται από τους ευρωπαίους πολίτες ότι τους εκφράζει, ούτε ότι διαφεντεύεται από αληθινή αλληλεγγύη. Εχει γίνει ένα αδιαφανές κατεστημένο.

Σε μερικούς μήνες οι ΗΠΑ, η μεγαλύτερη δύναμη σήμερα παγκοσμίως ακόμη, είναι πιθανό να αποκτήσουν ως πρόεδρο έναν ιδιόρρυθμο επιχειρηματία με επικοινωνιακό ταλέντο και λίαν συντηρητικές ιδέες. Το μυστικό του; Ο λόγος που ακουμπάει την ταυτότητα. Και ότι είναι ο «Mr αντιπαγκοσμιοποίηση». Γιατί η παγκοσμιοποίηση ανάμεσα στα άλλα περιόρισε τη σημασία της ταυτότητας και της παράδοσης.

Υπάρχει μία παράμετρος που κάνει εν δυνάμει πιθανό αυτό το εξωτικό σενάριο και εξηγεί και το Brexit: τα εκλογικά σώματα ψηφίζουν αντισυστημικά, βρισκόμαστε στην εποχή του αντισυστήματος.

Τι σημαίνει αυτό; Πολύ απλά εκφράζει την αντίδραση μέρους της λαϊκής μάζας –όχι στη βάση της λογικής επιλογής αλλά του συναισθήματος –στο προσλαμβανόμενο ως σύστημα (σύμπλεγμα διακυβέρνησης, πολιτικοί, δημοσιογράφοι, επιχειρηματίες κ.λπ.), στο κατεστημένο, στην άρχουσα τάξη: ό,τι αυτή υποστηρίζει, ένα μεγάλο μέρος του λαού ψηφίζει αντίθετα. Δεν ψηφίζει μόνο τα άκρα, δεν ψηφίζει κυρίως τον λαϊκισμό, ψηφίζει απλά αντισυστημικά. Ψηφίζει αντιδραστικά. Στον αστερισμό του «αντί» λόγω της συσσωρευμένης απογοήτευσης και οργής από το «σύστημα». Εξω από τη λογική και τα επιχειρήματα. Συναισθηματικά.

Το ίδιο σχήμα εξήγησης, η γοητεία του αντισυστήματος παρά τη λογική, εξηγεί εν μέρει τουλάχιστον την έλξη προς το Ισλαμικό Κράτος και ό,τι αυτό αντιπροσωπεύει ακόμη και στις δυτικές κοινωνίες. Υπάρχουν άτομα που αναζητούν ταυτότητα και ιδέες άυλες, ιδεολογία. Χρειάζονται κάτι για να αγωνιστούν. Και στην περίπτωση αυτή η θρησκεία (όπως και το γήπεδο σε κάποιο βαθμό) υποκαθιστά τον ρόλο της ιδεολογίας.

Δύο ερωτήματα τίθενται: Ποιες είναι οι αιτίες αυτού του φαινομένου και πού αυτό θα οδηγήσει; Οι αιτίες είναι η αποτυχία διακυβέρνησης, συμμετοχής και επικοινωνίας τελικά στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Γιατί η παγκοσμιοποίηση απελευθέρωσε τεράστιες δυνάμεις της αγοράς που κατίσχυσαν των κρατών. Το ιδιωτικό κέρδος των αγορών κατίσχυσε του ρυθμιστικού πολιτικού πόλου. Εξάλλου, η παγκοσμιοποίηση ως σύνολο κοινωνικών διαδικασιών και διεργασιών ήταν κενή οράματος και χωρίς μοντέλο διακυβέρνησης. Δημιούργησε ένα μεγάλο κενό ιδεολογίας και ταυτότητας (ιδίως με τον συνδυασμό της πτώσης της τέως ΕΣΣΔ).

Ετσι, ενώ εμφανώς το μοντέλο και οι αξίες της προηγούμενης εποχής του διεθνισμού (η εποχή του ΟΗΕ) είχαν φτάσει στα όριά τους, δεν υπήρξε σχήμα αντικατάστασης το οποίο να εκφράζει τη νέα εποχή και να τιθασεύει δημοκρατικά την πολυπλοκότητά της. Η μετάβαση υπήρξε άναρχη και βίαιη. Και από το μοντέλο της σχετικής και πάντως ιεραρχημένης τάξης της εποχής του διεθνισμού πήγαμε στο άναρχο μοντέλο της παγκοσμιοποίησης. Τη σχετική τάξη διαδέχθηκε η αταξία. Η θεωρία του χάους θριάμβευσε.

Η περίπτωση της ΕΕ προσφέρει ένα καλό παράδειγμα. Η ΕΕ δημιουργήθηκε ως σχέδιο καταρχήν ειρήνης πάνω στην απλή και σωστή ιδέα της δημιουργίας οικονομικών συνεργιών ώστε ο πόλεμος να έχει κόστος και έτσι να αποφεύγεται. Η οικονομική ένωση (ατελής δυστυχώς λόγω έλλειψης θεσμικού συνταγματικού μοντέλου ομοσπονδίωσης) προφανώς δημιουργούσε δεσμούς και επομένως δυνάμεις κατά των πολέμων.

Σήμερα αυτή η μεγάλη προσφορά της Ενωσης μοιάζει ξεχασμένη. Γιατί η ειρήνη είναι αυτονόητη και δύο γενεές Ευρωπαίων δεν πολέμησαν, πράγμα μοναδικό στην ευρωπαϊκή ιστορία. Η Ευρώπη πρόσφερε πολλά σε όλους. Και στην καθημερινότητα. Η ομοσπονδίωση ως δόγμα, ως θρησκεία σχεδόν, πρόσφερε πολλά θετικά στη ζωή των ευρωπαίων πολιτών, χωρίς όμως τη συνείδηση ότι αυτά οφείλονταν στην Ευρώπη.

Δυστυχώς το αρχικό όραμα ειρήνης και ευημερίας των πατεράδων της Ευρώπης δεν βρήκε συνέχεια. Σήμερα η Ευρώπη είναι χωρίς σύγχρονη αποτελεσματική δημοκρατική διακυβέρνηση, εγκλωβισμένη σε ένα αποτυχημένο νεοφιλελεύθερο οικονομικό μοντέλο χωρίς αναδιανεμητικούς μηχανισμούς, χωρίς ενιαίο φορολογικό σύστημα και, κυρίως, χωρίς όραμα.

Για τους λόγους αυτούς δημιουργήθηκαν όχι ένας αλλά πολλοί «ευρωσκεπτικισμοί» που ξεκινούν από την άρνηση της Ευρώπης και φτάνουν μέχρι τη ριζική αλλαγή της. Και το χειρότερο, έχει αρχίσει και φαντάζει ολοένα και περισσότερο η Ευρώπη ως σύστημα. Και ο πέλεκυς της αντισυστημικής ψήφου καραδοκεί. Το είδαμε στην Αυστρία, στη Γαλλία, στην Ιταλία, στο Ηνωμένο Βασίλειο αλλά και στην Ελλάδα. Και δεν έχει τελειώσει.

Η Ευρώπη πρέπει να προτείνει ένα νέο όραμα στους ευρωπαίους πολίτες και να ξαναπιάσει γρήγορα το νήμα. Γιατί χωρίς την Ευρώπη το κάθε κράτος μόνο του θα είναι αδύναμο, ίσως και αδιάφορο στη νέα παγκόσμια κλίμακα. Αλλά αυτό δεν είναι εύκολο γιατί έχει γίνει ένας πολύ κακός συμβιβασμός μεταξύ της εμβάθυνσης και διεύρυνσης που δημιούργησε ανισορροπία θεσμική υπέρ των οικονομικά ισχυροτέρων. Και βέβαια η περίπτωση της Ελλάδας, για την οποία η πρόσληψη στους ευρωπαϊκούς λαούς ότι υπέστη μια τιμωρητική και αναποτελεσματική οικονομική πολιτική, κυρίως χωρίς κανόνες, ασφαλώς έπαιξε κάποιο ρόλο. Η Ευρώπη της ανθρωπιάς λείπει και αντίθετα η πεποίθηση (όχι εσφαλμένη) ότι πληρώνουν οι πολίτες τα λάθη των τραπεζών έχει εδραιωθεί. Και βέβαια πάσχει βαρύτατα το σύστημα διακυβέρνησης.

Πού οδηγεί η αντισυστημική τάση; Το αντισύστημα ως έννοια και κοινωνική λειτουργία πρέπει να αναλυθεί διαλεκτικά. Είναι η αναμενόμενη αντίθεση σε αυτά που η παγκοσμιοποίηση προκάλεσε. Μια πολύμορφη άρνηση. Μια αντίδραση του ερήμην. Το αντισύστημα εκφράζει την κραυγή έλλειψης δημοκρατίας και αλληλεγγύης (Ευρώπη) και βιασμού ταυτότητας και παράδοσης (Ισλαμικό Κράτος). Εκφράζει με ανομοιογένεια αυτά που δεν κατόρθωσε να καλύψει η παγκοσμιοποίηση. Το αντισύστημα είναι ακριβώς ο καθρέφτης των αποτυχιών της παγκοσμιοποίησης.

Είναι προφανές ότι η εποχή έντονης απροσδιοριστίας στην οποία έχουμε εισέλθει χωρίς να μπορούμε να προβλέψουμε τον χρόνο θα οδηγήσει σε μια υπερβατική σύνθεση. Δηλαδή χωρίς τη διατήρηση του παλαιού «συστήματος» δεν θα επικρατήσει και το ουτοπικό αντισύστημα, αλλά θα μορφοποιηθεί κάτι νέο βασισμένο σε άλλη έννοια της δημοκρατίας, σε άλλο πολιτισμό και άλλο μοντέλο οικονομικής αναδιανομής και ίσως και κοινωνικών αξιών (βασισμένο όχι πια στην κατανάλωση, αλλά στην πλέον εξατομικευμένη ευζωία, δηλαδή σε ατομικές έλλογες επιλογές ζωής όχι απαραίτητα βασισμένες στο πόσα χρήματα βγάζουμε).

Και υπό την έννοια αυτή, το μοντέλο αυτό με άλλη διακυβέρνηση, με άλλη οργάνωση δημοκρατίας (με μοντέλα ιδιωτικής αλληλεγγύης, φιλανθρωπίας κ.λπ.), με θρησκευτική ανοχή και κατανόηση ταυτοτήτων, με άλλο μοντέλο ευζωίας και κατανάλωσης θα είναι το τέλος του καπιταλισμού. Είναι βέβαιο ότι πολύς κόσμος μετά την αποτυχία του πολιτικού συστήματος στρέφεται σε δράσεις κοινωνικές όπου και καταξιώνεται. Αναπτύχθηκε μια παραπολιτική κοινωνία. Ισχυρή και αδιάφορη προς την πολιτική. Που ασχολείται με τα κοινά αλλά όχι με την πολιτική ως σύστημα εξουσίας.

Διαφαίνεται ότι ένα μοντέλο καπιταλιστικό που στηρίζεται μόνο στην κατανάλωση υλικών αξιών δεν θα είναι πλέον βιώσιμο. Αντίθετα, θα αναπτυχθούν –και πρέπει –μοντέλα ευζωίας που στηρίζονται σε άυλες αξίες πιο σημαντικές τελικά. Και είναι παράδοξο πως η παγμοσμιοποίηση, που είναι γνήσιο τέκνο του καπιταλισμού και της τεχνολογικής προόδου, θα σκοτώσει τον καπιταλισμό και θα οδηγήσει σε μια νέα σύνθεση το δυτικό άρχον σύστημα παγκόσμιας διακυβέρνησης. Το διακύβευμα είναι εάν αυτό θα οργανωθεί. Εάν θα καταστεί κυρίαρχο στοιχείο πολιτισμού, που εντέλει είναι ο άλλος ευγενής πόλος απέναντι στο χρήμα, στην ύλη.

Ο Χ.Π. Παμπούκης είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής Αθηνών, πρώην υπουργός Επικρατείας