Δύσκολα μπορεί να βρει κανείς πιο συνταρακτική εικόνα τους τελευταίους μήνες από τα βίντεο που αναρτά το Ισλαμικό Κράτος με τους αποκεφαλισμούς των δυτικών θυμάτων του. Μονάχα οι βομβαρδισμοί αμάχων και μικρών παιδιών στην Παλαιστίνη μπορούν να διεκδικήσουν τα θλιβερά πρωτεία της φρίκης. Ομως η στατική, σχεδόν φωτογραφική όπως αναπαράγεται, εικόνα των αιχμαλώτων των μαχητών της τζιχάντ υπό την απειλή του μαχαιριού του μαυροφορεμένου με καλυμμένο πρόσωπο δημίου τους, αναγκάζει τον αναστοχασμό πάνω στη σχέση βίας και θεάματος.

Σημαντικοί φιλόσοφοι και κοινωνικοί στοχαστές (π.χ. Σόνταγκ, Βιρίλιο, Μπoντριγιάρ) έχουν εξετάσει στο παρελθόν τη σημασία των εικόνων πολέμου. Μέσα στην εικονομαχική τους διάθεση διαπιστώνουν ότι η υπερέκθεση στις φρικαλεότητες της βίας οδηγεί στην εξοικείωση μαζί της, αν όχι στην αποκόμιση ηδονοβλεπτικής ευχαρίστησης. Ειδικότερα στη σύγχρονη εποχή της ηλεκτρονικής απεικόνισης του πολέμου θεωρούν ότι ο πόλεμος μετατρέπεται σε ομοίωμα, σε βιντεοπαιχνίδι.

Αυτή η αρνητική κατανόηση έχει δεχθεί σημαντική κριτική. Η άποψη που θέλει τη διαμεσολαβημένη εικόνα να απομονώνει και να προστατεύει τον θεατή από το βίαιο θέαμα παράγοντας έτσι μια δημόσια λατρεία της βίας δεν είναι εύκολα αποδείξιμη. Εμπεριέχει μάλιστα μια στερεοτυπική απέχθεια απέναντι στον σύγχρονο οπτικοακουστικό πολιτισμό. Κι άλλωστε ο ανθρωπισμός ήδη από την εποχή του Γκόγια ήταν κατεξοχήν μια εικονογραφική υπόθεση. Η ανθρωπιστική εικονολογία έχει σημάνει το πέρασμα από τον «ηρωικό μάρτυρα» (εθνικής συνήθως εμβέλειας) της βίας και του πολέμου στο απλό θύμα τους, σε αυτό που δεν εκπροσωπεί κάποιο υπερβατικό ή συλλογικό ιδεώδες, αλλά το αφύσικο και άδοξο τέλος της ζωής. Πολλές σύγχρονες προσεγγίσεις γύρω από τον χώρο των ΜΜΕ (Τόμπσον, Ιγκνάτιεφ, Kιν, Kέλνερ), αν και διαπιστώνουν τις αντιφάσεις που προκαλεί η εξ αποστάσεως οικειοποίηση των εικόνων βίας και οδύνης, συμφωνούν ότι το βασικό τους αποτέλεσμα είναι ο εκδημοκρατισμός της ευθύνης και το παγκοσμιοποιημένο αίσθημα της ντροπής (βλ. Γ. Πασχαλίδης, «Τα νοήματα της φωτογραφίας»).

Αραγε η εικόνα του κοντοκουρεμένου αιχμαλώτου του ντυμένου με πορτοκαλί κελεμπία λίγο πριν από τη βάναυση θανάτωσή του τι προσθέτει ή τι αναιρεί σε αυτή τη συζήτηση; Σε ποιον βαθμό αδρανοποιεί τους θεατές της ή τους καθιστά συμμέτοχους στη φρικιαστική πράξη; Σε ποιον βαθμό εγείρει ένα ισχυρό κίνημα εναντίωσης στην τρομοκρατική βία, από όπου και αν προέρχεται; Μήπως τελικά αποτελεί τη μεταχρονολογημένη οπτική επιβεβαίωση της θεωρίας του Χάντινγκτον για τη σύγκρουση των πολιτισμών και, άρα, το άλλοθι για την κλιμάκωση ενός νέου αντιτρομοκρατικού – αντιισλαμικού πανικού στον δυτικό κόσμο;

Δεν είναι εύκολη η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα. Η διερεύνησή τους όμως πρέπει να ξεκινήσει από το γεγονός – τομή της επίθεσης στους Δίδυμους Πύργους το 2001 και τη συνειδητοποίηση ότι, εκτός από τα χιλιάδες αθώα θύματά της, η συγκεκριμένη πράξη άλλαξε την ιστορία της θεαματικής βίας. Είτε πρόκειται για τα αεροπλάνα που καταστρέφουν τα σύμβολα ισχύος της πόλης-σύμβολο του δυτικού πολιτισμού είτε πρόκειται για τζιχαντιστές μεταμφιεσμένους σε νίντζα, η σύγχρονη τρομοκρατία στηρίζεται σε όλο το εικονογραφικό υλικό των χολιγουντιανών ταινιών θρίλερ, καταστροφής και πολέμου, για να προκαλέσει σοκ και δέος στους συνήθεις καταναλωτές τους.

Τα δολοφονικά βίντεο των τζιχαντιστών είναι το απαύγασμα των γνωστών ταινιών τρόμου, με «voice over» μάλιστα άπταιστης αγγλικής προφοράς. Χρησιμοποιούν τον απόλυτο εκδημοκρατισμό της οπτικοακουστικής κουλτούρας μέσω Διαδικτύου για να διαφημίσουν τον καθολικό ολοκληρωτισμό. Επαναφέρουν σχεδιασμένα την εικόνα του αντίπαλου μάρτυρα, εκπροσώπου της «κακής Δύσης», για να συγκροτήσουν τη δική τους φαντασιακή ταυτότητα μέσα από την εξολόθρευση του «άλλου». Δεν εικονογραφούν απλώς τον τρόμο, τρομοκρατούν την εικόνα, το βασικό πεδίο (πέραν της οικονομίας) της παγκοσμιοποίησης, το βασικό συμβολικό υλικό αλληλεξάρτησής μας ως μελών του ίδιου κόσμου. Οι απάνθρωποι τρομοκράτες του Ισλαμικού Κράτους είναι οι απόλυτοι εικονομάχοι.

Ο Βασίλης Βαμβακάς είναι επίκουρος καθηγητής

στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ