Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης σαράντα χρόνων από την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ, ο ρόλος και η συμβολή του δημιουργού του, Ανδρέα Παπανδρέου, ξαναβρίσκεται στο μικροσκόπιο. Αναμφίβολα, ήταν μεγάλος ηγέτης, δεινός communicator, χαρισματική προσωπικότητα αλλά και με μεγάλες αδυναμίες, οι περισσότερες γνησίως ελληνικές. Η συμβολή του, ωστόσο, στη διαμόρφωση της μεταπολιτευτικής πολιτικής πραγματικότητας παραμένει σημείο αμφιλεγόμενο. Ορισμένοι (ορθώς νομίζω) θεωρούν ότι, ως πρωθυπουργός, έκλεισε το τεράστιο χάσμα που άνοιξε ο Εμφύλιος. Αλλοι πιστεύουν ότι οι απαρχές της τρέχουσας οικονομικής κρίσης «βρίσκονται στη λαϊκιστική και δημαγωγική πολιτική του της δεκαετίας του 1980». Θα ήθελα εδώ να αναφερθώ σε μια ιδιαίτερη πτυχή: τη σχέση του με την ΕΟΚ/ΕΕ, αντλώντας από τις προσωπικές μου μνήμες, αφού συμμετείχα σχεδόν σε όλες τις αποστολές μαζί του ως πρωθυπουργού στα Ευρωπαϊκά Συμβούλια.

Η γενική μου εντύπωση είναι ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου, ο τόσο ευφυής και αποτελεσματικός διαπραγματευτής –όταν επέλεγε να διαπραγματευθεί -, ο οποίος σε αυτό τον ρόλο είχε γοητεύσει ακόμη και τη Μάργκαρετ Θάτσερ, δεν συμπαθούσε και δεν πολυκαταλάβαινε τις Βρυξέλλες. Ως γνήσιο «πολιτικό ον», δεν άντεχε τη βαθύτατα τεχνική ατζέντα της περιόδου εκείνης, όταν «ηγέτες κρατών και κυβερνήσεων» συναντιόνταν σε διασκέψεις κορυφής (Ευρωπαϊκά Συμβούλια) για να συζητήσουν για… τα νομισματικά εξισωτικά ποσά, τις πράσινες ισοτιμίες ή τις ποσοστώσεις για το γάλα. Νομίζω ότι δεν τα καταλάβαινε γιατί δεν ήθελε να τα καταλάβει. Εκείνος αντιλαμβανόταν την Ουάσιγκτον και τη Μόσχα, δηλαδή τον διπολικό κόσμο του Ψυχρού Πολέμου. Οι Βρυξέλλες ξέφευγαν από την εννοιολόγηση που είχε για το παγκόσμιο σύστημα. Γι’ αυτό και το αγαπημένο του θέμα ήταν «οι σχέσεις Ανατολής – Δύσης». Μάλιστα, οι απόψεις που εξέφραζε ερέθιζαν (επιεικώς) τους άλλους ηγέτες, καθώς απέκλιναν ουσιωδώς από το πολιτικό consensus.

Μια ιστορική προσέγγιση πρέπει να καταγράψει ότι η σχέση του Ανδρέα Παπανδρέου με την Ευρώπη ακολούθησε μια εξελικτική διαδρομή σχηματικά τριών σταδίων.

Στάδιο πρώτο: η περίοδος 1974-81 (άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία), εποχή καθολικής απόρριψης της ΕΟΚ ως διαδικασίας καπιταλιστικής ολοκλήρωσης και πλήρους εναντίωσης στην ένταξη της Ελλάδας. Αναζητούσε τότε εναλλακτικές μορφές σχέσεων (τύπου Νορβηγίας ή Γιουγκοσλαβίας) και προγραμματιζόταν δημοψήφισμα για την ένταξη ή παραμονή της χώρας στην ΕΟΚ!

Στάδιο δεύτερο: αρχίζει με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία (ο ίδιος έγινε πρωθυπουργός) και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η περίοδος της δύσκολης προσαρμογής. Την περίοδο αυτή, ο Ανδρέας Παπανδρέου επιχειρεί την προσαρμογή στην πραγματικότητα της ένταξης (που είχε συντελεσθεί ήδη) εγκαταλείποντας τις ιδέες για δημοψήφισμα (αφού άλλωστε δεν μπορούσε να διεξαχθεί με την παρουσία του Κωνσταντίνου Καραμανλή στην Προεδρία της Δημοκρατίας). Ετσι ο Ανδρέας αποδέχεται ότι η ΕΟΚ θα μπορούσε να αποβεί οικονομικά επωφελής για την Ελλάδα «αν υπήρχε βελτίωση των όρων ένταξης». Η προσέγγιση αυτή οδήγησε στο περίφημο Μνημόνιο που η κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ υπέβαλε το 1982 στην ΕΟΚ, το οποίο δεν οδήγησε μεν σε κάποια «βελτίωση όρων», κατέληξε όμως σε κάτι πολύ σπουδαίο, στην υιοθέτηση των ΜΟΠ (Μεσογειακών Ολοκληρωμένων Προγραμμάτων) το 1985, που αποτέλεσαν το πρώτο βήμα για τη θέσπιση της διαρθρωτικής πολιτικής συνοχής (πακέτα Delors, ΚΠΣ, ΕΣΠΑ, κ.λπ.). Στη διαδικασία αυτή της προσαρμογής καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισαν, μεταξύ των άλλων, προσωπικότητες όπως ο Γρηγόρης Βάρφης, ο Θόδωρος Πάγκαλος, ο Κώστας Σημίτης και οι συνεργάτες που τους πλαισίωναν.

Το στάδιο προσαρμογής –που σχηματικά τερματίζεται με την υιοθέτηση των ΜΟΠ –διαδέχεται η τρίτη περίοδος, της αποδοχής και πλήρους υποστήριξης της ευρωπαϊκής ενοποίησης ως πολιτικής διαδικασίας. Από το 1986, όμως, εμφανίζεται σταδιακά ένθερμος υπέρμαχος εγκαθίδρυσης της πολιτικής Ενωσης και, από το 1990, υποστηρικτής της ομοσπονδιακής Ευρώπης. Ετσι, ο καθολικά αρνητής της ενοποίησης τη δεκαετία του 1970 μετεξελίχθηκε σε φεντεραλιστή τη δεκαετία του 1990, έστω και αν κατά βάθος δεν αγάπησε ποτέ, νομίζω, τις γραφειοκρατικές Βρυξέλλες. Συνοπτικά, ο Ανδρέας ακολούθησε λίγο – πολύ τη διαδρομή πολλών άλλων ευρωπαίων Σοσιαλιστών ηγετών: απόρριψη – προσαρμογή – αποδοχή…

Ο Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών