Σαν αύριο, 45 χρόνια πριν, την 21η Αυγούστου 1968, άρχισε η προέλαση στο έδαφος της Τσεχοσλοβακίας των στρατευμάτων του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Για πάρα πολλούς, τότε, έσβησαν και οι τελευταίες ελπίδες ότι ο σοβιετικός κομμουνισμός είναι ένα επιδεχόμενο εσωτερικών μεταρρυθμίσεων σύστημα. Βεβαίως, το 1989 συνειδητοποιήθηκε ευρύτερα ότι το πρόβλημα με το κομμουνιστικό σύστημα δεν ήταν η όποια διαστρέβλωση των αρχών του, ήταν οι ίδιες οι αρχές του. Το 1968 είχαμε μια πολιτική ήττα του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, αλλά το 1989 η ήττα ήταν ηθική.

Ακόμη και σήμερα όμως υπάρχουν αναλυτές οι οποίοι, αν και δεν αρνούνται τον αντιδημοκρατικό χαρακτήρα του «υπαρκτού σοσιαλισμού», θεωρούν ότι οι αιτίες των σταλινικών θηριωδιών βρίσκονται στην εφαρμογή της θεωρίας και όχι στις αρχές της. Εχουμε εδώ την απλουστευτική εικόνα των καλών Μαρξ – Λένιν και των εγκληματιών Στάλιν, Μάο, Πολ Ποτ… Υπεραπλουστευτική θεώρηση που βλάπτει την αντίληψη σύμφωνα με την οποία η ταξική ανάλυση, η μάχη για τη μείωση των ανισοτήτων, η ιδέα της κοινωνικής και της ατομικής χειραφέτησης, ο εναρμονισμός των ατομικών με τα κοινωνικά δικαιώματα είναι πράγματα επίκαιρα και ιδιαιτέρως σημαντικά.

Εχουν γραφεί πάρα πολλά για τα στοιχεία που μετέτρεψαν το πιο ευγενές όραμα για μια ανθρωπότητα ελεύθερων και αυτοδιαχειριζόμενων ατόμων σε ζοφερή πραγματικότητα. Πολλοί μιλούν για τον βολονταριστικό χαρακτήρα της μαρξιστικής θεωρίας, την ιδέα δηλαδή ότι όλα μπορούν να αλλάξουν αν τα υποκείμενα (τάξεις) κατανοήσουν τις αντιφάσεις των παραγωγικών σχέσεων και θελήσουν να τις ανατρέψουν. Οι βάσεις όμως της μαρξικής θεώρησης κάθε άλλο παρά βολονταριστικές είναι. Ο Μαρξ κατηγορήθηκε και για το αντίθετο. Ούτε η άλλη άποψη, που αποδίδει στον Μαρξ την αντίληψη ότι οι κοινωνίες αλλάζουν μόνο με τη βία, είναι απολύτως ορθή. Μια λίγο πιο προσεκτική ανάγνωση του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου» πείθει γι’ αυτό.

Αλλά τότε, θα αναρωτηθείτε, γιατί υποστηρίζω ότι οι ρίζες του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού δεν βρίσκονται στους Λένιν και Στάλιν, αλλά στον ίδιο τον πυρήνα της κομμουνιστικής θεωρίας, όπως αυτός εκφράστηκε από τον Μαρξ, αλλά και από πολλούς άλλους (Προυντόν, Μπακούνιν), οι οποίοι, κατά τα άλλα, σε λίγα συμφωνούσαν μαζί του.

Οι ρίζες του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού, κατά τη γνώμη μου, βρίσκονται στον μονιστικό χαρακτήρα του. Ο κομμουνισμός μέσα από τις διαφορετικές συνιστώσες του εμφανίστηκε ως η θεωρία που έχει τη μοναδική απάντηση για την αποστολή του ανθρώπου στη γη. Ηταν η κοσμική απάντηση στον μονισμό των μονοθεϊστικών θρησκειών, η θεωρία μιας τάξης που σηκώνει στους ώμους της τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας, η θεωρία που είχε απάντηση στην πολυπλοκότητα των κοινωνικών συνθηκών. Αν όμως υπάρχει μόνο μία απάντηση στα βασικά φιλοσοφικά ερωτήματα, και για το πώς χειραφετείται ο κόσμος, τότε είναι ευνόητο ότι από εκεί και πέρα νομιμοποιούνται το ένα και μοναδικό κόμμα που είναι γνώστης αυτών των απαντήσεων, το απολυταρχικό κράτος που τις υλοποιεί και τέλος ο μοναδικός ηγέτης που προσωποποιεί αυτόν τον μονισμό. Η επικράτηση του μονισμού είναι η μεγαλύτερη αιτία για τη γένεση των ολοκληρωτισμών του 20ού αιώνα.

Βεβαίως, αν μείνουμε μόνο στην ολοκληρωτική φύση των κομμουνιστικών καθεστώτων μπορούμε να οδηγηθούμε σε μια επικίνδυνη διολίσθηση, στην ταύτιση του αγώνα για μια κοινωνία πιο δίκαιη και ίση με τον ολοκληρωτισμό. Ο αγώνας για την κοινωνική χειραφέτηση, την ισότητα, την αναδιανομή παραμένει το μεγάλο ζητούμενο, σε συνθήκες όμως πλουραλισμού και δημοκρατίας.

Οι πολίτες των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού γνωρίζουν πολύ καλά πόσο διαφέρει μια δημοκρατία –με τις ατέλειές της –από μια δικτατορία. Γι’ αυτό και αν μετά την ανατροπή των σοβιετικών καθεστώτων πέρασαν πολύ χειρότερες ημέρες από αυτές που βιώνουμε στη σημερινή Ελλάδα, ποτέ δεν διανοήθηκαν να φωνάξουν ότι «οι χούντες δεν τελείωσαν το ’89».

Η επέτειος της σοβιετικής εισβολής στην Τσεχοσλοβακία έχει πολλά να μας διδάξει για το τι σημαίνει δημοκρατία και τι δικτατορία. Περισσότερη ανάγκη από το μάθημα έχει η ελληνική -σοσιαλδημοκρατική, δημοκρατική και ριζοσπαστική –Αριστερά. Η κομμουνιστική δεν το χρειάζεται.

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι κοινωνιολόγος – συγγραφέας

Τελευταία Νέα