ΘΕΛΗΣΕ ΝΑ ΑΝΑΒΙΩΣΕΙ ΤΗ ΛΑΜΠΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ, ΠΑΡΑΒΛΕΠΟΝΤΑΣ ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΔΥΝΑΜΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ. ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΑ ΜΕΤΡΑ ΤΟΥ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΑΣ, ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΤΟΝ ΑΠΟΚΑΛΕΣΑΝ «ΠΑΡΑΒΑΤΗ» ΚΑΙ «ΑΠΟΣΤΑΤΗ». ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, ΘΥΜΑ ΤΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΩΝ ΔΟΛΟΠΛΟΚΙΩΝ, ΠΝΕΥΜΑ ΟΞΥΔΕΡΚΕΣ ΑΦΟΣΙΩΜΕΝΟ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ, ΙΚΑΝΟΣ ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ, ΠΟΥ ΑΝΕΒΗΚΕ ΓΙΑ ΛΙΓΟ ΣΤΟΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟ ΘΡΟΝΟ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΘΗΚΕ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΤΟΥ, Ο ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ (331- 363 μ.Χ.) ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΥΣΑ ΜΟΡΦΗ. Ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΑΛΤΙΝΟΣ ΣΚΙΑΓΡΑΦΕΙ ΤΟ ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΤΟΥ ΦΩΤΙΖΟΝΤΑΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΞΕΝΗ ΓΟΗΤΕΙΑ ΠΟΥ ΑΣΚΗΣΕ ΣΤΟΝ ΚΑΒΑΦΗ.


«Πείτε στον βασιλιά ότι το περίτεχνο ιερό σωριάστηκε χάμω.- Ο Φοίβος δεν έχει πια στέγη,ούτε μάντιδα δάφνη- ούτε πηγή να λαλεί. Και το νερό στέρεψε αμίλητο». Πρόκειται κατά τον θρύλο για την απάντηση του Μαντείου των Δελφών στον Ιουλιανό. Δεν ήταν ακριβώς μια αυτοκαταδίκη. Ήταν η ψυχρή εκτίμηση της πραγματικότητας. «Η αναβίωση της ελληνικής παιδείας και θρησκείας,ως πόλων ενός ευρύτερου ανανεωτικού σχεδίου,σκόνταψε κυρίως στο διαμετρικά αντίθετο ρεύμα της εποχής».

Ο Φλάβιος Κλαύδιος Ιουλιανός γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 331. Πέθανε αυτοκράτορας, τραυματισμένος θανάσιμα σε μάχη κατά των Περσών τον Ιούνιο του 363. Τραυματισμένος από δόρυ που πιθανότατα έριξε «οικείος στρατιώτης, ως ο πολύ λόγος κρατεί». Δεν είχε ακόμα συμπληρώσει τα 32 του χρόνια. Ο τελευταίος της Κωνσταντίνειας Δυναστείας.

Πατέρας του ήταν ο Ιούλιος Κωνστάντιος, αδελφός του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Η μητέρα του, Βασιλίνα, καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια. Ευαίσθητη και καλλιεργημένη γυναίκα, πέθανε όσο εκείνος ήταν νήπιο ακόμα. Σίγουρα πρόλαβε να τον θηλάσει μερικές φορές. Ο ίδιος δεν είχε καμία ανάμνηση από αυτήν. Καμία;

Ο θάνατος του Μεγάλου Κωνσταντίνου τον Μάιο του 337 στάθηκε αφορμή για ένα ενδοοικογενειακό λουτρό αίματος. Ο πρωτότοκος γιος και διάδοχός του Κωνστάντιος, είκοσι ενός ετών, έπρεπε να διασφαλίσει τη βασιλεία του. Τίποτα ασυ νήθιστο.

Το καλοκαίρι εκείνου του έτους 337, μια ντουζίνα απόγονοι του παππού Κωνσταντίνου του Χλωρού και της Θεοδώρας- όχι της περιώνυμης-, πιασμένοι στα δίχτυα των αυλικών συνωμοσιών, δολοφονήθηκαν. Το σκεπτικό ήταν ευθύ: απειλή κατά της ζωής του νεαρού αυτοκράτορα. Ανάμεσα στους δώδεκα και ο Ιούλιος Κωνστάντιος.

Οι δύο ανήλικοι ετεροθαλείς γιοι του, Γάλλος και Ιουλιανός, γλίτωσαν. Με τη φροντίδα του Σκύθη ευνούχου Μαρδόνιου φυγαδεύτηκαν στη Νικομήδεια. Ο Κ.Π. Καβάφης σε ένα από τα ατελή του ποιήματα «Η διάσωσις του Ιουλιανού» δίνει μια άλλη εκδοχή αυτής της φυγάδευσης. Τον Ιουλιανό τον σώζουν από τους «μαινομένους στρατιώτας» χριστιανοί «ιερείς οι εύσπλαχνοι» και τον πηγαίνουν στο «άσυλον της εκκλησίας». Τον Γάλλο τον αγνοεί, όπως άλλωστε τον αγνόησε και η Ιστορία.

Ο Καβάφης έχει μελετήσει όλες τις υπάρχουσες για το περιστατικό πηγές- κατά την προσφιλή του μέθοδο. Αλλά οι πηγές είναι ποικίλες και όχι ίσης αξιοπιστίας. Επιφυλάσσεται λοιπόν, τονίζοντας έτσι δραστικά την ειρωνεία του: «Αν τούτο είναι αληθινόν».

Στη Νικομήδεια τα δύο αδέρφια ζουν κάτω από την απειλή τού ανά πάσα στιγμή θανάτου. Ο Μαρδόνιος, παιδαγωγός της Βασιλίνας, θα φροντίσει και για τη δική τους καλλιέργεια. Ένας εκ μητρός συγγενής, ο τοπικός επίσκοπος Ευσέβιος, πατριάρχης αργότερα, θα ενδιαφερθεί επίσης. Ο Γάλλος είναι δώδεκα χρόνων, εγωκεντρικός και επιπόλαιος, ο Ιουλιανός έξι. Ένα εσωστρεφές, αποτραβηγμένο αγόρι. Μοναδική του καταφυγή είναι ο εαυτός του. Παρά τις επιπλήξεις- καμιά φορά και τη χρήση του χάρακα- από τον δάσκαλο που του μαθαίνει γραφή και ανάγνωση, τελικά θα γίνει αριστερόχειρ. Μετά τον θάνατο του Πατριάρχη Ευσέβιου τα δύο αδέρφια θα εκτοπιστούν στο φρούριο Μάκελλον της Καππαδοκίας. Ο Ιουλιανός είναι 11 χρόνων. Θα βαπτιστεί χριστιανός, θα χειροτονηθεί «αναγνώστης». Όλα αυτά υπό το άγρυπνο καχύποπτο βλέμμα του εξαδέλφου τους αυτοκράτορα Κωνστάντιου. Στα χρόνια εκείνα γνωρίζεται με τους συνομήλικούς του, μετέπειτα Μεγάλο Βασίλειο και Γρηγόριο τον Θεολόγο. Περιχαρακώνεται στις σπουδές του.

Με τον Γάλλο έχουν ελάχιστη συνάφεια. Τότε θα εκδηλωθεί επίσης ο περιστασιακός στραβισμός του. Αποτέλεσμα καταπιεσμένης οργής ή ανομολόγητου φόβου, τα μάτια του θα αποκλίνουν για διάρκεια μερικών λεπτών ή και ωρών καμιά φορά, μέχρι να επανέλθουν στην κανονική τους εστίαση. Άνθρωπος σημαδεμένος. Αριστεροχειρία και στραβισμός. Μια αρχαϊκή ψυχαναλυτική αντίληψη θα μιλούσε για έλλειψη τρυφερότητας. Δαχτυλιές της μοίρας. Ιδιότητες που αργότερα, στην περίοδο της στρατιωτικής του δραστηριότητας, θα αποδειχθούν εξαιρετικά ωφέλιμες: στη χρήση των αγχέμαχων όπλων και στη μετωπική παραπλάνηση των αντιπάλων του. Μέχρι τότε ωστόσο ο Ιουλιανός θα διαβάσει και θα σπουδάσει με ζήλο τους «εθνικούς» φιλοσόφους.

Το 348 ο αυτοκράτορας θα καλέσει τον Γάλλο στην Κωνσταντινούπολη. Ο Ιουλιανός τον ακολουθεί. Κάτι έχει αρχίσει να αλλάζει στην ατμόσφαιρα του παλατιού. Ο Κωνστάντιος θα παντρέψει τον Γάλλο με την αδελφή του Κωνσταντία και θα τον ανακηρύξει Καίσαρα της Ανατολής. Επί τρία χρόνια ο Ιουλιανός θα ζήσει στην Κωνσταντινούπολη με κάποια αίσθηση ελευθερίας. Θα παρακολουθήσει τους μεγάλους ρήτορες της εποχής. Το 351, πάντα υπό τον αυλικό έλεγχο, θα αναγκαστεί να επιστρέψει στη Νικομήδεια. Είναι ήδη 20 ετών. Οι δραστηριότητές του παρακολουθούνται. Μοναδική διαφυγή ελευθερίας παραμένει η μελέτη. Μέσω σπουδαστών του Λιβανίου – του απαγορευμένου γι΄ αυτόν Λιβανίου- θα μπορέσει να προμηθεύεται αντίγραφα των μαθημάτων του φημισμένου σοφιστή. Σ΄ αυτή τη φάση ο θαυμασμός του για τον πνευματικό, και όχι μόνο, κλασικό ελληνικό βίο θα κορυφωθεί. Θα έρθει σε επαφή με τον Αιδέσιο, νεοπλατωνικό φιλόσοφο και θεουργό, μαθητή του Ιαμβλίχου και τον επίσης νεοπλατωνικό Μάξιμο τον Εφέσιο.

«Άστοχα πράγματα και κινδυνώδη».

«Ο Ιουλιανός εν Νικομηδεία» του Καβάφη αναφέρεται ακριβώς σ΄ αυτή την εποχή. Το ποίημα είναι γνωστό, εμπεριέχεται στο σώμα των 154. «Οι έπαινοι για των Ελλήνων τα ιδεώδη», «οι θεουργίες και οι επισκέψεις στους ναούς των εθνικών». Ο Γάλλος ανησυχεί. «Παράγινε λέει ο Μαρδόνιος η ιστορία αυτή», «πρέπει εξάπαντος να πέσει ο θόρυβός της». «Ο Ιουλιανός πηγαίνει πάλι αναγνώστης στην εκκλησία», διαβάζει μεγαλοφώνως τις ιερές γραφές, ο λαός θαυμάζει τη χριστιανική του ευσέβεια.

Ο Καβάφης καταγράφει τα περιστατικά ως χρονικογράφος. Δεν είναι αυτή η αξία του ποιήματος. Η ειρωνεία λειτουργεί και εδώ ως οξύ. Ο Ιουλιανός πρέπει να αμυνθεί. Έχει μάθει να υποκρίνεται. Γίνεται κρυψίνους.

Το 354 ο Κωνστάντιος θα καρατομήσει τον Γάλλο. Ο κλοιός του τρόμου γίνεται βρόχος. Τον ίδιο χρόνο ο Ιουλιανός καλείται στα Μεδιόλανα και επί εξάμηνο παραμένει απομονωμένος σε κάποιο προάστιο. Με τη μεσολάβηση της Θεσσαλονικιάς Ευσεβίας, συζύγου του Κωνσταντίου, θα αφεθεί ελεύθερος να ξαναγυρίσει στην Ανατολή. Κατά τον γυρισμό του θα παραμείνει στην Αθήνα. Στη σχολή του σοφιστή Ιμερίου θα συναντήσει ξανά τον Μεγάλο Βασίλειο και τον Γρηγόριο τον Θεολόγο. Θα αφήσει γένια. Θα προσπαθήσει να κρύψει την αυτοκρατορική του καταγωγή. Θα ακολουθήσει βίο φιλοσόφου. Θα κάνει τα πάντα για να ξεγλιστρήσει από το δίχτυ των αυλικών δολοπλοκιών. Ματαίως. Τον Νοέμβριο του 355 ο Κωνστάντιος θα τον ξανακαλέσει στα Μεδιόλανα, θα τον παντρέψει με την άλλη αδελφή του Ελένη, θα τον ονομάσει Καίσαρα της Δύσης και θα τον στείλει στη Γαλατία να αντιμετωπίσει τις επιδρομές διαφόρων αλαμανικών φύλων. Ο Ιουλιανός είναι 24 ετών. Η μοίρα του Γάλλου προοιωνίζεται τη δική του. Ο τρόμος χάνει την ασάφειά του, αποκτάει σχήμα. Αλλά ο νεαρός σπουδαστής της Ελληνικής Παιδείας θα αποδειχτεί στρατιωτική ιδιοφυΐα. Θα αναδιοργανώσει και θα εμπνεύσει τις αναιμικές λεγεώνες του. Επί δύο χρόνια θα αποκρούει τους Γερμανούς και θα τους απωθεί πέραν του Ρήνου.

Στις 14 Αυγούστου του 357 θα δώσει τη μεγάλη μάχη του Αργεντοράτου. Έχει 13 χιλιάδες στρατό, οι εχθροί του είναι τριπλάσιοι. Κάνει αφόρητη ζέστη. Ο Ιουλιανός είναι στη σκηνή του ολομόναχος. Το συνηθίζει αυτό. Προστατεύει τον εαυτό του από μάρτυρες. Πριν από κάθε κρίσιμη κατάσταση η διάθεσή του λειτουργεί ως εκκρεμές. Από την κατατονία στη μανιακή έξαρση. Κάποια στιγμή οι υπασπιστές του φέρνουν στη σκηνή μια νεαρή γυναίκα. Της έχουν δεμένα τα χέρια πίσω. Είναι κατάσκοπος. Τη συνέλαβαν να εκδίδεται στους λεγεωνάριους, αποσπώντας τους πληροφορίες για το στρατόπεδο. Ο Ιουλιανός τούς διατάζει να τη λύσουν και να αποσυρθούν. Η γυναίκα όρθια μπροστά του, με το κεφάλι σκυφτό, περιμένει. Κατά τον Λιβάνιο, αν ο Ιουλιανός δεν είχε παντρευτεί την Ελένη, θα ήξερε για τον έρωτα αυτά μόνο που είχε ακούσει. Ο ίδιος στον «Μισοπώγωνα» αυτοχλευάζεται: «το γένος εστί μοι παν αγροίκον, αυστηρόν, αδέξιον, αναφρόδιτον». Αδέξιον και αναφρόδιτον.

Ύστερα από στιγμές που φαίνονται αιώνες η γυναίκα σηκώνει το κεφάλι της και τον κοιτάζει. Ο Ιουλιανός την παρατηρεί ασάλευτος. Το βλέμμα του είναι απόκοσμο και ερημωμένο. Δεν είναι καν βλέμμα. Η γυναίκα, αμήχανη και τρομαγμένη, ξεκουμπώνει το φόρεμά της και του προτείνει το στήθος της. Ο Ιουλιανός σηκώνεται όρθιος. Δεν κραυγάζει. Έχει διαβάσει Αισχύλο. Ξέρει ότι η Κλυταιμνήστρα έδειξε τον μαστό της στον Ορέστη. Αλλά εκείνη ήταν συζυγοκτόνος. Αμίλητος βγαίνει από τη σκηνή του, ιππεύει και μέσα στο καταμεσήμερο διατάζει επίθεση. Μέχρι το βράδυ θα κατασυντρίψει τους εχθρούς του.

«Ηunc Deorum templis». Το ποίημα γράφτηκε το 1926. Ανήκει κι αυτό στα ατελή. Αναφέρεται στην άφιξη του Ιουλιανού στη Γαλατία. Νέος, στεφανωμένος Καίσαρ. Μέσα στη φασαρία της υποδοχής μια τυφλή γριά προλέγει ότι επευφημούμενος «ήταν προορισμένος να υπηρετήσει τα τεμένη των (ψευ τών) θεών». Ο Καβάφης αντλεί από τον Λατίνο Αιμμιανό- μέσω Αllard. Ο τίτλος είναι δανεισμένος από το λατινικό κείμενο. Με ένα λάθος: Τemplis αντί Τempla: «Ηunc deorum templa reparaturum». «Λοιπόν τα ιερά των θεών θα ξαναστηθούν». Έτσι κι αλλιώς η προφητεία επαληθεύτηκε.

Το 360 ο Ιουλιανός είναι 29 χρόνων. Έχει νικήσει όσους απειλούσαν τα δυτικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Έχει οργανώσει τη Γαλατία με τρόπο αποτελεσματικό. Έχει ενδιαφερθεί για τους πληθυσμούς. Εξακολουθεί να διαβάζει φιλοσοφία. Γύρω του έχει σχηματιστεί ένας κύκλος σημαντικών διανοητών. Συγγράφει ο ίδιος βιβλίαακόμα και στρατιωτικά εγχειρίδια. Ο παγανισμός του κορυφώνεται. Τα όνειρα για τους «εθνικούς» θεούς παίρνουν μορφή. Ο Ιουλιανός φέγγει. Οι επιτυχίες του θα ενεργοποιήσουν ξανά τις υποψίες του Κωνσταντίου, που δεν είχαν άλλωστε καταλαγιάσει ποτέ.

Ο Κωνστάντιος θα ζητήσει από τον Ιουλιανό να του στείλει τις γαλατικές λεγεώνες για ενίσχυση στους δικούς του άτυχους πολέμους κατά των Περσών. Είναι ένα πρόσχημα για να τον αποδυναμώσει; Ο Ιουλιανός θα αρνηθεί. Οι λεγεώνες του θα τον ανακηρύξουν Αύγουστο. Το 361, ύστερα από θυσίες και τελετουργίες στον θεό Ήλιο, θα περάσει τον Ρήνο. Στην μακρά πορεία του προς τη Βασιλεύουσα θα πληροφορηθεί τον ξαφνικό θάνατο του Κωνσταντίου, που και εκείνος επέστρεφε από το περσικό μέτωπο, για την τελική αναμέτρησή τους.

Στις 11 Δεκεμβρίου του 361 θα μπει στην Κωνσταντινούπολη. Θα στεφθεί αυτοκράτωρ. Ο ίδιος θα μεταφέρει τη σορό του Κωνσταντίου από το λιμάνι για να ενταφιαστεί στους Αγίους Αποστόλους. Τη σορό τού δολοφόνου τού πατέρα του.

Θα βασιλεύσει για 19 μήνες. Με διάταγμα θα επιβάλει την αρχή της θρησκευτικής ελευθερίας. Οι ειδωλολατρικοί ναοί θα ανοιχτούν ξανά. Θα απομακρύνει τους χριστιανούς από τα υψηλά πολιτικά αξιώματα. Με βάση την Αντιόχεια θα εκστρατεύει κατά των Περσών νικηφόρα. Θα φτάσει στην Κτησιφώντα στη Μεσοποταμία. Θα κάψει τον στόλο του, που αδυνατεί να αναπλεύσει τον Τί γρη. Και ύστερα θα σκοτωθεί πολεμώντας- με τον τρόπο που σκοτώθηκε.

«Μία από τις πιο προικισμένες,ευγενείς και αξιολάτρευτες μορφές της παγκόσμιας ιστορίας».

Αυτή τη μορφή φρόντισαν οι χριστιανοί να τη συνοδεύει στους αιώνες το προσωνύμιο του Αποστάτη.

Ο θάνατος του Ιουλιανού σημειώνεται, έμμεσα, σε δύο ποιήματα του Καβάφη. Το πρώτο είναι η «Μεγάλη συνοδεία εξ ιερέων και λαϊκών». Πρόκειται για μια ετήσια χριστιανική λιτανεία «που σήμερα τελείται,ιδού,πιο επιφανώς.- Λυτρώθηκε το κράτος επιτέλους.- Ο μιαρότατος,ο αποτρόπαιος – Ιουλιανός δεν βασιλεύει πια.- Υπέρ του ευσεβεστάτου Ιοβιανού ευχηθώμεν».

Ο Ιοβιανός διαδέχτηκε τον Ιουλιανό. Πάντως και αυτόν τον αγνόησε η Ιστορία- παντάπασι. Το δεύτερο ανήκει στα ατελή: «Ο Αθανάσιος». Διωκόμενος από τους αρειονόφρονες ο Άγιος Αθανάσιος διασχίζει με βάρκα τον Νείλο. Οι συνθήκες είναι αντίξοοες. Προσεύχεται. Μετά βλέπει τους δύο μοναχούς συνοδούς του να χαμογελάνε αχνά. «Είχαν συναισθανθεί τι εγίνονταν- στην Μεσοποταμία· οι μοναχοί- εγνώρισαν που εκείνη τη στιγμή- το κάθαρμα ο Ιουλιανός είχεν εκπνεύσει».

Η σχέση του Καβάφη με τον Ιουλιανό είναι σχέση εμμονής. Δώδεκα ποιήματα, από το όχι ιδιαίτερα ογκώδες στο σύνολο έργο του, αναφέρονται στον «εθνικό» αυτοκράτορα. Όλα δημιούργημα των τελευταίων χρόνων της ζωής του. Το «Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας» είναι το ύστατο. Γράφτηκε λίγους μήνες πριν πεθάνει. Η ματιά του ποιητή ως προς τον Ιουλιανό είναι πάντα κριτική. Καμιά φορά περισσότερο από κριτική. Αυτή ωστόσο τη ματιά του την υπονομεύει με την ειρωνεία.

Ένας ευφυής τρόπος να μεγαλύνει τον ήρωά του; Μου φαίνεται αδιανόητο ο Καβάφης να διακατέχεται από νοοτροπία συνοικιακού εκκλησιαστικού επιτρόπου. Να αντιπαραθέτει στη μορφή του νεαρού τολμηρού αυτοκράτορα τον άχρωμο Ιοβιανό ή τον μάρτυρα Βαβύλα. Την υπόθεση αυτή ενισχύει το «Ιωνικόν».

«Γιατί τα σπάσαμε τα αγάλματά των – γιατί τους διώξαμεν απ΄ τους ναούς των- διόλου δεν πέθαναν γι΄ αυτό οι θεοί.Ω

γη της Ιωνίας, σένα αγαπούν ακόμη…».

Ο Θανάσης Βαλτινός είναι ακαδημαϊκός, πρόεδρος της Εταιρείας Συγγραφέων. Ο Θανάσης Βαλτινός από τότε που πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα δουλεύει με πρώτη ύλη ιστορικά ντοκουμέντα και εμπνέεται από ιστορικά γεγονότα. Το πλέον πρόσφατο βιβλίο του έχει ως ήρωα τον άνθρωπο Σολωμό («Άνθη της αβύσσου»).

Άνθρωπος σημαδεμένος.

Αριστεροχειρία και στραβισμός. Μια αρχαϊκή ψυχαναλυτική αντίληψη θα μιλούσε για έλλειψη τρυφερότητας.

Δαχτυλιές της μοίρας. Ιδιότητες που αργότερα, στην περίοδο της στρατιωτικής του δραστηριότητας, θα αποδειχθούν εξαιρετικά ωφέλιμες