Απλές, ουτοπικές αλήθειες

Τα τελευταία χρόνια γίνεται αρκετός λόγος διεθνώς για το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα ή, αλλιώς, για έναν βασικό μισθό που θα μπορούσε να δίνεται σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Αυτή είναι μια συζήτηση που φαίνεται κάποτε να υπερβαίνει τους πολιτικούς διαχωρισμούς Αριστεράς – Δεξιάς, αν και ο τρόπος με τον οποίο μπαίνει κάθε φορά στη δημόσια συζήτηση δεν στερείται πολιτικού προσανατολισμού.

Αν λ.χ. το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα συνοδεύεται από την υποσημείωση ότι αυτό αντικαθιστά μεγάλο μέρος άλλων κοινωνικών παροχών, μπορεί να έχει ένα δεξιό ή «νεοφιλελεύθερο» πρόσημο, καθώς οι οικονομολόγοι αυτής της κατεύθυνσης είναι γνωστό ότι επιθυμούν το κατά το δυνατό ελάχιστο μέγεθος για το κράτος και ότι ενδεχομένως να προτιμούσαν να δίνεται σε όλους ένα εφάπαξ ποσό παρά να δαπανώνται τα τεράστια ποσά που δαπανώνται σε παιδεία και υγεία και τα οποία οι ίδιοι θεωρούν «σπατάλη». Αυτό συνάδει και με μια ιδεολογική θέση που έχει να κάνει με την ανάδειξη σε πρώτο πλάνο της περίφημης ατομικής ευθύνης: ας έχει κάποιος λ.χ. 500 ευρώ και ας αποφασίσει εκείνος αν θα τα δώσει στον οδοντίατρο ή σε ένα ταξίδι.

Αυτή η θεώρηση είναι προφανώς απλουστευτική. Εντούτοις, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στον ίδιο ιδεολογικό χώρο, με την ευρύτερη έννοια του όρου «Δεξιά» και όχι με τη «νεοφιλελεύθερη» εκδοχή της, έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί ρηξικέλευθες προτάσεις. Λίγοι ενδεχομένως θυμούνται ότι ο συντηρητικός πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον λίγο έλειψε να καθιερώσει μια τέτοια παροχή (το 1968 και μετά και στις αρχές της δεκαετίας του ’70) σε ευρύτατα στρώματα του πληθυσμού, έχοντας ως στόχο την εξάλειψη της φτώχειας στις ΗΠΑ. Τελικά αυτό κόλλησε στη Γερουσία και σήμερα όχι μόνο δεν έχει εξαλειφθεί η φτώχεια εκεί, αλλά οι ΗΠΑ είναι από τις χώρες με τις μεγαλύτερες ανισότητες στον κόσμο.

Πειράματα

Το βιβλίο του Ολλανδού Ρούτγκερ Μπρέγκμαν «Ουτοπία για ρεαλιστές» καταφέρνει πάντως να ελιχθεί επιδέξια πάνω από τις παραδοσιακές πολιτικές διαχωριστικές γραμμές και να αναδείξει προτάσεις και πειράματα που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί κατά καιρούς, έχουν όμως ξεχαστεί, και τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν βάση συζήτησης για μια μετεξέλιξη του καπιταλισμού με τρόπο που θα έπειθε και τους πιο κυνικούς. Γιατί εντέλει αποδεικνύει ότι το ανθρώπινο πρόσωπο του καπιταλισμού δεν είναι θέμα κόστους αλλά θέμα τόλμης και αλλαγής νοοτροπίας.

Αρχίζει αναφέροντας διάφορα προγράμματα καταπολέμησης της φτώχειας που πραγματοποιήθηκαν μέσω διανομής δωρεάν μετρητών. Είναι αλήθεια ότι στο πλαίσιο της παιδείας του κάθε σοβαρά σκεπτόμενος άνθρωπος θεωρεί γενικά ότι αντί να δώσεις σε έναν φτωχό ψάρια, πιο χρήσιμο είναι να τον μάθεις να ψαρεύει. Ο Μπρέγκμαν, αντίθετα, λέει ότι τίποτα από τα δύο δεν είναι σωστό, ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κάποιος καλύτερος κριτής των αναγκών τού φτωχού από τον ίδιο τον φτωχό. Παραθέτει λοιπόν εντυπωσιακά παραδείγματα περιπτώσεων όπου η καταβολή ενός σταθερού μηνιαίου ποσού όχι μόνο δεν οδηγεί στην οκνηρία και την αεργία (όπως κατά έναν οπισθοδρομικό τρόπο εξακολουθούν να πιστεύουν μερικοί), αλλά οδηγεί σε αύξηση και των υπόλοιπων εισοδημάτων του ευεργετούμενου, καθώς και σε άλλα μεγάλα παράπλευρα κέρδη που σε βάθος χρόνου είναι μεγαλύτερα του σχετικού κόστους. Εχει δηλαδή αποδειχθεί ότι μειώνονται έξοδα στον τομέα της υγείας, αυξάνεται ο χρόνος φοίτησης των παιδιών στο σχολείο, μειώνεται η παραβατικότητα και άλλα πολλά που αντισταθμίζουν πλήρως το όποιο κόστος.

Ενα σχετικό πείραμα είχε πραγματοποιηθεί σε μια καναδέζικη κωμόπολη 13.000 κατοίκων, στην οποία δαπανήθηκαν από το 1973 και για τέσσερα χρόνια 83 εκατ. δολάρια ΗΠΑ. Κάθε οικογένεια που ζούσε κάτω από το όριο της φτώχειας λάμβανε μηνιαίες επιταγές. Σε μια τετραμελή οικογένεια αντιστοιχούσαν 19.000 δολάρια τον χρόνο, χωρίς να της ζητείται τίποτα σε αντάλλαγμα. Τα αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά καθώς μειώθηκαν οι νοσηλείες κατά 8,5%, όπως μειώθηκε και η οικογενειακή βία. Ενώ πολυάριθμες έρευνες έχουν δείξει ότι η φτώχεια οδηγεί σε στενότητα οριζόντων και λάθος επιλογές, τις οποίες οι ίδιοι άνθρωποι αποφεύγουν όταν ξεφεύγουν από αυτή.

Εφικτός στόχος

Σε αντίστοιχες μελέτες στις ΗΠΑ για τους αστέγους έχει αποδειχθεί ότι το μέσο κόστος για κάθε άστεγο (σε έρευνα στη Γιούτα) άγγιζε τα 16.000 δολάρια τον χρόνο (σε αστυνόμευση, απασχόληση δικαστηρίων, κοινωνικές υπηρεσίες κ.ά.) ενώ ένα διαμέρισμα συν παροχή συμβουλών στοίχιζαν 11.000 δολάρια.

Η εξάλειψη της φτώχειας στις ΗΠΑ υπολογίζεται ότι θα κόστιζε το ένα τέταρτο των στρατιωτικών δαπανών της, κάτι που σημαίνει ότι πρόκειται για στόχο απόλυτα εφικτό στις προηγμένες κοινωνίες.

Ο συγγραφέας πιστεύει δηλαδή ότι είναι απολύτως πραγματοποιήσιμη η ύπαρξη ενός εγγυημένου εισοδήματος για όλους, το οποίο θα εξάλειφε οριστικά τη φτώχεια.