Είναι λες και μερικές πτυχές του ή κάποιοι εκ των πρωταγωνιστών συνιστούν απλώς ανορθολογικά συστατικά ενός κατά τα άλλα ιστορικού, ψυχολογικού, πολιτικού, πολιτισμικού και κοινωνιολογικού φαινομένου: από την ανωτερότητα της εξ Ατλαντίδας καταγόμενης άριας φυλής μέχρι κάτι ημιπαράφρονες αρχαιοδίφες σε αναζήτηση του Αγιου Δισκοπότηρου ή τη «θεωρία του κοσμικού πάγου», υπεύθυνη για την ήττα στο ψυχρό Ανατολικό Μέτωπο, η απόσταση είναι ένα παρανοϊκό τσιγάρο δρόμος. Από τον Μαύρο Ηλιο στο μωσαϊκό του κάστρου των SS στο Βέβελσμπουργκ μέχρι την επανεμφάνισή του στα ΑΤΙΑ που απογειώνονταν από την Ανταρκτική, ομοίως. Το ίδιο και η απόσταση από τις μαγικές ιδιότητες της Λόγχης του Λογγίνου μέχρι το βιντεοπαιχνίδι Spear of Destiny, ας μην αποκαλύψουμε όμως άλλα: ιδού μερικά μόνο αποτυπώματα της συσχέτισης του ναζισμού με τον εσωτερισμό, τον αποκρυφισμό, τον φυλετικό μυστικισμό και με μια ολόκληρη σειρά σκληροπυρηνικών, ακραίων και περιθωριακών θεωριών που επιζούν υπογείως ή υπεργείως ώς τις μέρες μας.

Ο ιστορικός Βαγγέλης Τζούκας επιχειρεί να τα σκιαγραφήσει στο βιβλίο του «Το φάντασμα του ναζισμού», επισημαίνοντας καταρχήν τον παγκόσμιο κίνδυνο επαναφοράς ενός νέου είδους αυταρχισμού αλλά και της αποϊστορικοποίησης ή της σχετικοποίησης του ιστορικού ναζισμού. Το επιχείρημά του ξεδιπλώνεται αβίαστα: μετά τη συνοπτική αφήγηση της ανόδου του Χίτλερ, ψηλαφίζει τις απαρχές του μύθου με τον οποίο περιβλήθηκε το Τρίτο Ράιχ στον αποκρυφισμό του 19ου αιώνα (ως αντίδραση στην νεωτερική εκβιομηχάνιση) ή σε φιγούρες όπως του αυστριακού Λαντς φον Λίμπενφελς, που πεπεισμένος καθώς ήταν για την εξωγήινη καταγωγή των αρίων ίδρυσε μια σχετική εσωτεριστική εταιρεία αντισημιτικών αρχών. Η ομοειδής Εταιρεία της Θούλης, με έμβλημα τον αγκυλωτό σταυρό, θα συνέχιζε τη δουλειά. Ο Χάινριχ Χίμλερ θα έβλεπε τα SS ως μετενσάρκωση των τευτόνων ιπποτών, ενώ είχε κι εμμονή με το Αγιο Δισκοπότηρο. Η θεωρία της «κοίλης γης» γοήτευε τον φύρερ, ενώ η ακόμα πιο αστεία υπόθεση του «κοσμικού πάγου», βασισμένη στις εικασίες ενός ψευδοεπιστήμονα ονόματι Χέμπριγκερ για μια σύγκρουση του Ηλιου με έναν τεράστιο ψυχρό όγκο, θα εξηγούσε ακόμα και την ελαφριά ενδυμασία των Γερμανών στην «Επιχείρηση: Μπαρμπαρόσα».

Οσο παράδοξα όμως κι αν ακούγονται κάτι τέτοια τόσο πεπεισμένοι για την αλήθεια τους ήταν οι μεταγενέστεροι οπαδοί τους. Μέχρι τον θάνατό του το 1974, ο Ιταλός Τζούλιους Εβολα διακήρυσσε ότι το απώτατο ιστορικό παρελθόν ήταν μια περίοδος κυριαρχίας του άνδρα πολεμιστή που παρήκμασε προς όφελος θηλυκών λατρειών. Η Ελληνογαλλίδα Σαβίτρι Ντέβι υποστήριζε τον Αξονα από την έδρα της στην Ινδία, ενώ συμμετείχε και σε τελετουργίες όπου ο Χίτλερ λατρευόταν σαν η τελευταία «αβατάρα» του θεού Βισνού. Ο χιλιανός πρέσβης και υποστηρικτής του Πινοτσέτ, Μιγκέλ Σεράνο, είχε αναπτύξει ένα σύνολο δοξασιών που περιλάμβαναν τον μύθο της Υπερβορέας, τον Μαύρο Ηλιο ως πηγή ενέργειας και άλλα τέτοια μυστήρια. Το 1973, το βιβλίο «Η λόγχη του πεπρωμένου» του Τρέβορ Ρέιβενσκροφτ παρουσίαζε τον Χίτλερ ως κάτοχο υπερφυσικών γνώσεων, ενώ στη δεκαετία του ’90 ο Γιαν Βαν Χέλσινγκ διέδιδε ότι οι Ναζί είχαν επικοινωνήσει με έναν εξωγήινο πολιτισμό στον αστερισμό του Αλδεβαράν, ο οποίος τους παρουσίασε τα οργανωτικά χαρακτηριστικά του ενθικοσοσιαλισμού. Στο μέλλον, τα UFO τους (εκείνα με τον Μαύρο Ήλιο στο καπό), θα επιτίθονταν εναντίον της Νέας Τάξης.

Η κρίσιμη υπόθεση του Τζούκα είναι ότι τέτοιες αφηγήσεις επιχειρούν να διευρύνουν τη νεοναζιστική επιρροή με τη διάχυση της θεματικής της σε ένα ευρύτερο κοινό και με τρόπο που αναδεικνύει την απόπειρα να καταστεί ο ναζισμός συμβατός με την ποπ κουλτούρα. Το ζήτημα παραμένει για τον ιστορικό ανοιχτό, έστω κι έτσι πάντως η ταινία «Η πτώση» του Ολιβερ Χιρσμπίγκελ παρατίθεται για τη συμβολή της στη διάδοση μιας κωμικής εικόνας του Χίτλερ, ενώ η αναπαράσταση των ναζιστών στα φιλμ του Ιντιάνα Τζόουνς είναι «αρκετά απλοϊκή». Το κινηματογραφικό είδος nazisploitation βασίζεται κυρίως σε ένα κοινό πρόθυμο για εικόνες βίας και διαστροφής, ενώ ο «Θυρωρός της νύχτας» θεωρείται ανώτερης καλλιτεχνικής αξίας. «Το 4ο Ράιχ αντεπιτίθεται» του 2012 «συνιστά χαρακτηριστική περίπτωση αποϊστορικοποίησης», ενώ κάτι αντίστοιχο συμβαίνει με τη μουσική ή τα βιντεοπαιχνίδια: σε ορισμένες εκφάνσεις της μέταλ θα μπορούσε να υποστηριχθεί η σύνδεση με ακροδεξιές θεωρήσεις. Κάποια βιντεοπαιχνίδια προβληματίζουν «επειδή φαίνεται να αναπαράγεται η nazisploitation αισθητική». Η έλξη προς τον ρατσισμό «που χαρακτήρισε πολλούς συγγραφείς της λογοτεχνίας του φανταστικού και του τρόμου τον 20ό αιώνα», δεν είναι τυχαία.

Εκτός όμως από τις σχετικά προφανείς περιπτώσεις των σκίνχεντ, του νορβηγικού συγκροτήματος Burzum, του Χ.Φ. Λάβκραφτ ή τη σειρά βιντεοπαιχνιδιών Wolfenstein, η ίδια κρίσιμη υπόθεση ίσως να μην οδηγεί σε πολλά παραπάνω συμπεράσματα. Οι συλλήβδην ταυτίσεις απουσιάζουν από το βιβλίο, όπως όμως απουσιάζουν σχεδόν και πιο τρανταχτά παραδείγματα σαν εκείνα του Ντέιβιντ Μπάουι (σε ένα πολυσυζητημένο περιστατικό του 1976 στο Λονδίνο χαιρέτησε ναζιστικά) ή του Sid Vicious (το 1978 φωτογραφιζόταν φορώντας ένα μπλουζάκι με τη σβάστικα): είχε και τέτοια επιπόλαια χαρακτηριστικά η αντίδραση στον κομφορμισμό των baby boomers, χωρίς κανείς να οδηγηθεί τεκμηριωμένα στον εναγκαλισμό του κακού. Οχι πως το «Φάντασμα του ναζισμού» αποδίδει μυστική ατζέντα στη μέταλ ή στα videogames. Ανησυχεί δικαίως για τον τρόπο «με τον οποίο τα νεανικά ακροατήρια της μετανεωτερικής κοινωνίας αντιλαμβάνονται τις πολιτικές και πολιτισμικές προεκτάσεις της φυσικοποίησης και αποϊστορικοποίησης του ναζισμού». Στο πλαίσιο όμως της συζήτησης για το αν η απεικόνιση ενός τόσο πολύπλοκου φαινομένου στην ποπ κουλτούρα τελικά το ενισχύει ή το αποδυναμώνει, θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι κάποιες αναπαραστάσεις του οδηγούν υπό προϋποθέσεις και στην απομάγευση ή γελοιοποίησή του.

Μυστικές εταιρείες

Οι εναέριοι ψεκασμοί, οι Ιλουμινάτοι και το Τέταρτο Ράιχ

Διαδεδομένες εν μέρει και στην Ελλάδα οι θεωρίες συνωμοσίας, μελετημένες από τον Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ ή τον Μάικλ Μπάρκαν αλλά συχνά αγνοημένες από την ακαδημαϊκή κοινότητα, συνιστούν και για τον Τζούκα αφηγήσεις που φανερώνουν τους τρόπους με τους οποίους τα σύγχρονα κοινωνικά υποκείμενα αντιλαμβάνονται τον κόσμο. Εχει ενδιαφέρον για τον ιστορικό η απήχηση των μυθιστορημάτων του Νταν Μπράουν ή η συζήτηση περί ψεκασμών που έλκει την καταγωγή της από κύκλους της αμερικανικής πατριωτικής Δεξιάς: στη ζεστή αγκαλιά της ανατράφηκαν και θεωρίες περί μυστικών εταιρειών που κινούν τα νήματα της Ιστορίας ή περί της Νέας Τάξης Πραγμάτων. Ηδη από τη δεκαετία του 1970 το βιβλίο «Το Τέταρτο Ράιχ των πλουσίων» του Ντες Γκρίφιν αναφερόταν σε μια διαχρονική υπερσυνωμοσία, στην οποία κομβικό ρόλο παίζουν οι Πεφωτισμένοι, ενώ προτού συλληφθεί για το πολύνεκρο τρομοκρατικό χτύπημα στη Οκλαχόμα το 1995 ο Τίμοθι Μακβέι είχε υπάρξει μανιώδης αναγνώστης των «Ημερολογίων Τέρνερ» του Γουίλιαμ Πιρς, που έκαναν λόγω για κατοχή των ΗΠΑ από τους Εβραίους. «Στις περισσότερες από αυτές τις περιπτώσεις, η ιστορική εμφάνιση του ναζισμού συνιστά απλώς ένα τμήμα της διαχρονικής παγκόσμιας συνωμοσίας» παρατηρεί ο Τζούκας. «Ταυτόχρονα όμως αναπαράγονται οι πλέον σκληροπυρηνικές, αντισημιτικές δοξασίες και οι θεωρήσεις του σύγχρονου κόσμου ως απολύτως ελεγχόμενου και εξαρτημένου από αόρατες και πανίσχυρες δομές εξουσίας».

Βαγγέλης Τζούκας

Το φάντασμα του ναζισμού

Μυθολογία και σαγήνη του Τρίτου Ράιχ από την προπολεμική περίοδο

έως τις μέρες μας

Εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2016, σελ. 164

Τιμή: 14 ευρώ