Στον αστερισμό της Συριζομανίας

Στις 8 Φεβρουαρίου του 2015 έφτασε στην Αθήνα ο Τζέιμς Κ. Γκάλμπρεϊθ. Ο Γιάνης Βαρουφάκης ως υπουργός Οικονομικών είχε ολοκληρώσει την πρώτη και διάσημη περιοδεία του σε Παρίσι, Λονδίνο και Βερολίνο, εντυπωσιάζοντας τον Τύπο όταν εμφανίστηκε στην Ντάουνινγκ Στριτ ευθυτενής με σαρδόνιο χαμόγελο και φορώντας δερμάτινο σακάκι.

«Μπήκα στο υπουργείο Οικονομικών από την άθλια είσοδο και ανέβηκα με τον σαραβαλιασμένο ανελκυστήρα στον έκτο όροφο, στο γραφείο του υπουργού, έναν χώρο χωρίς καμία άλλη πολυτέλεια πέρα από την ανεμπόδιστη θέα προς το Κοινοβούλιο στην απέναντι πλευρά της Πλατείας Συντάγματος» γράφει ο Γκάλμπρεϊθ στο εξομολογητικό και γλαφυρό του χρονικό «Καλώς όρισες στη μαρτυρική αρένα».

Ο διάσημος οικονομολόγος, κάτοχος έδρας Government / Business Relations Lloyd M. Bentsen Jr στο LBJ of Public Affairs του Πανεπιστημίου του Τέξας στο Οστιν, μόλις αναλάμβανε σύμβουλος του φίλου του Γιάνη. Και ο δεύτερος, ως συνήθως πληθωρικός, τον υποδέχθηκε με τη φράση που σήμερα είναι ο τίτλος του βιβλίου του ξένου καθηγητή: «Καλώς όρισες στη μαρτυρική αρένα» ή για την ακρίβεια «Welcome to the poisoned chalice» («δηλητηριασμένο δισκοπότηρο»).

Εκείνο το βράδυ οι δυο τους διέσχισαν μαζί την Πλατεία Συντάγματος για να παρακολουθήσουν την ομιλία του νέου Πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα στη Βουλή, καθοριστική ομιλία ή το ελληνικό αντίστοιχο του λόγου της βασίλισσας, όπως σημειώνει ο Γκάλμπρεϊθ.

«Ο Γιάνης είχε απορρίψει το ενδεχόμενο να τον συνοδεύει ασφάλεια –αργότερα θα συναινούσε σε συνοδεία με πολιτικά –και έδιωξε τη βαριά γερμανική λιμουζίνα που χρησιμοποιούσαν οι προκάτοχοί του, επιλέγοντας να πηγαινοέρχεται στην εργασία του (και να κυκλοφορεί στην Αθήνα) με τη Γιαμάχα του. Εγινε αμέσως αντιληπτό ότι η ασφάλεια ήταν περιττή, ο άνθρωπος διέθετε 11 εκατομμύρια σωματοφύλακες».

Το παραπάνω σχεδόν κινηματογραφικό σκηνικό δεν είναι απλά η πρόσληψη των πρώτων ημερών της διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ από έναν ξένο που κατέφθασε κατόπιν πρόσκλησης να συμβάλει στο σχέδιο της διαπραγμάτευσης με τους δανειστές (αλλά και στο σχέδιο άμυνας ή βελούδινης μετάβασης σε ένα περιβάλλον χωρίς ευρώ, όπως ο ίδιος περιγράφει στο βιβλίο).

Είναι μια τόσο μακρινή εικόνα της πρώτης αριστερής κυβέρνησης μεταπολεμικά που πήρε το πηδάλιο στη χώρα μας και που γρήγορα θα οδηγούσε το αεροσκάφος σε αναταράξεις επτά μηνών και σε ένα περιβάλλον ασφυκτικών πιέσεων. Μέχρι τη ρήξη, το δημοψήφισμα, την προσγείωση της συνθηκολόγησης, το τρίτο Μνημόνιο, τη διάσπαση του ΣΥΡΙΖΑ και τις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2015, οι μέρες ήταν τόσο πυκνές, που σχεδόν ενσωμάτωναν ολόκληρες εποχές.

Η εποχή Τσίπρα όμως, που τυπικά ξεκινάει με το 36,3% του Ιανουαρίου του 2015, δεν είναι ένα στατικό γεγονός που προέκυψε από ένα άθροισμα ιστορικών αντιφάσεων και από μια συγκυρία κρίσης του αστικού συστήματος που απώλεσε τα πολιτικά εργαλεία του τα έξι χρόνια της πρώτης μνημονιακής δυστοπίας.

Η εντολή που έλαβε ο νεότερος Πρωθυπουργός του νεοελληνικού σχηματισμού ήταν μια διαδικασία τομών και μετασχηματισμών που ξεκίνησαν από το 2009 και βρήκαν τον επιταχυντή τους στα πρώτα δύο Μνημόνια, στους Αγανακτισμένους τής πάνω και της κάτω Πλατείας Συντάγματος, στην αποδόμηση του παλιού πολιτικού συστήματος και στην ευρύτερη απονομιμοποίηση των κυρίαρχων κομμάτων. Αντίστροφη πορεία από τον ΣΥΡΙΖΑ ακολούθησε εξάλλου ο πλέον ηγεμονικός παίκτης της Μεταπολίτευσης, δηλαδή το ΠΑΣΟΚ. Σχεδόν μόνο του πλήρωσε το κόστος της υπαγωγής στον Μηχανισμό Σταθερότητας στο Καστελλόριζο αλλά και την ψήφιση και εφαρμογή των δύο πρώτων Μνημονίων.

Οχι τυχαία, το συναρπαστικό νέο πολιτικό πεδίο με τις νάρκες και τις εξαϋλώσεις δεν έχει απλώς στο κέντρο του τον μεγάλο πρωταγωνιστή. Τον 42χρονο δηλαδή Αλέξη Τσίπρα που βρέθηκε να διαπραγματεύεται για τη χώρα, με πρότερη πείρα την «πατροκτονία» του πρώην ηγέτη του ΣΥΝ Αλέκου Αλαβάνου, την εξουδετέρωση της πτέρυγας Κουβέλη από το κόμμα του και την μπόλικη φωτογένεια που πρωτοδοκίμασε ως υποψήφιος δήμαρχος Αθήνας το 2006.

Η εποχή του ΣΥΡΙΖΑ έχει πολλές γωνίες

Κέντρο των αναζητήσεων και μιας πλούσιας βιβλιογραφίας που απλώνεται αυτές τις μέρες μπροστά μας είναι ο ίδιος ο ΣΥΡΙΖΑ. Το κόμμα που προέκυψε ως διεύρυνση του πάλαι ποτέ Συνασπισμού αλλά και μιας ζύμωσης που πολλοί ξεχνούν, ωστόσο έχει τη βαρύτητά της: των διεργασιών του λεγόμενου Χώρου Διαλόγου για την Ενότητα και Κοινή Δράση της Αριστεράς το 2001, στις οποίες συμμετείχαν ευρύτερες δυνάμεις και πρόσωπα της Αριστεράς και όχι μόνον ανανεωτές και αρνητές της κομμουνιστικής ορθοδοξίας. Αυτό ήταν το εργαστήρι ή σπέρμα του μετέπειτα νέου ηγεμονικού κόμματος της Αριστεράς που θα έφτανε στο Μέγαρο Μαξίμου.

Σήμερα, μελέτες, εξομολογήσεις, χρονικά διερευνούν όλο αυτόν τον ενιαίο νέο πολιτικό κύκλο που ξεκινάει από τότε, κορυφώνεται με τη συγκρότηση του ΣΥΡΙΖΑ ως ενιαίου κόμματος και βέβαια με τη διαμόρφωσή του ως κοινωνικού ρεύματος και κυβερνώσας δύναμης.

Για παράδειγμα, δεν είναι μόνον ο Τζέιμς Κ. Γκάλμπρεϊθ που φωτίζει σήμερα στιγμές της διαπραγμάτευσης ή ο τροτσκιστής δημοσιογράφος και ακτιβιστής Κέβιν Οβεντεν που ψηλαφίζει το φαινόμενο ΣΥΡΙΖΑ («ΣΥΡΙΖΑ: Μέσα στον λαβύρινθο»), ίσως και με τη γνωστή αδυναμία των ξένων κοσμοπολιτών να κατανοήσουν βαθύτερα τις διεργασίες του νεοελληνικού σχηματισμού και της Αριστεράς.

Είναι και insiders του εγχειρήματος –κομματικού και κυβερνητικού -, όπως ο πολύπειρος επικεφαλής της ΚΟΕ (Κομμουνιστική Οργάνωση Ελλάδας και τσιπρική άλλοτε τάση του ΣΥΡΙΖΑ) Ρούντι Ρινάλντι που με το δικό του βιβλίο αποφασίζει να μιλήσει πιο εξομολογητικά για την όλη πορεία και «μετάλλαξη» του άλλοτε κόμματός του («»Ασχημη περίοδο διαλέξατε να διαφωνήσετε…»») αλλά και τα γεγονότα που οδήγησαν από τη ρήξη στη συνθηκολόγηση.

Είναι και ακόμη πιο κοντινοί στον Τσίπρα, άλλοτε συριζαίοι κομισάριοι που το τρίτο Μνημόνιο τους ανάγκασε να πάρουν διαζύγιο από το κόμμα. Η περίπτωση προσώπων όπως ο πρώην γραμματέας του ΣΥΡΙΖΑ Τάσος Κορωνάκης ή κορυφαίων στελεχών όπως οι Ανδρέας Καρίτζης, Χρήστος Λάσκος, Δημοσθένης Παπαδάτος – Αναγνωστόπουλος, Γιάννης Αλμπάνης είναι περίπλοκη, αλλά αποτυπώνει όλη την ταχύτητα των διεργασιών των ημερών που ο ΣΥΡΙΖΑ ως κυβέρνηση ρυμουλκείται στον «μνημονιακό ρεαλισμό». Αποχωρούντες όλοι, μέλη σήμερα του νέου εγχειρήματος της Δικτύωσης για τη Ριζοσπαστική Αριστερά, συνέγραψαν με πολλούς ακόμη τον τόμο «Το Οχι που έγινε Ναι», εστιάζοντας στις μέρες του δημοψηφίσματος της 5ης Ιουλίου 2015 αλλά και σε όσα προηγήθηκαν ή ακολούθησαν.

Είπαμε, ο ΣΥΡΙΖΑ, η εποχή του, πριν και μετά τη συμφωνία του καλοκαιριού του 2015, έχει πολλές γωνίες. Ο κάθε σκοπευτής επιλέγει από ποια ταράτσα θα χτυπήσει, ακόμη κι αν αυτή είναι με τη μορφή του έξοχου κόμικ «WOW (V for V)» των Ariadni – Aris – Jimkos που εμφανίζει ως υπερήρωα τον Βαρουφάκη με μηχανή και δερμάτινο. Ακόμη κι αν είναι πιο λόγια προσέγγιση ή και πρωτότυπη όπως αυτή των συγγραφέων τού «Πρώτη φορά Αριστερά» (Γιάννης Μηλιός, Στάμος Παπαστάμου, Τάσος Παππάς και Γεράσιμος Προδρομίτης). Δύο εξ αυτών, οι Παπαστάμου και Προδρομίτης, είναι καθηγητές Πειραματικής Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πάντειο και άρα η δική τους συμβολή στη χαρτογράφηση του ΣΥΡΙΖΑ και της πρώτης αριστερής κυβέρνησης έχει το δικό της βάρος. Επίσης, το γεγονός πως ένας οξυδερκής αναλυτής όπως ο Γιάννης Λούλης, που πολιτικά ανήκει σε άλλη όχθη από αυτή της Αριστεράς, επιλέγει επίσης να ασχοληθεί με τον Τσίπρα, τον ΣΥΡΙΖΑ και την πρώτη φάση της διαπραγμάτευσης («Η νέα πράξη της ελληνικής τραγωδίας») μόνο ως απόδειξη της σπουδαιότητας του όλου ιστορικού κύκλου μπορούμε να το δούμε.

Οι άξονες που συναρθρώνονται μέσα από τα βιβλία που παρουσιάζουμε είναι περίπου οι εξής: Ο ΣΥΡΙΖΑ ως νέα ηγεμονική δύναμη. Η νέα κυβέρνηση της «πρώτη φορά Αριστεράς». Η διαπραγμάτευση. Το δημοψήφισμα. Η συνθηκολόγηση. Η διάσπαση του ΣΥΡΙΖΑ. Οι εκλογές Σεπτεμβρίου 2015 και η εφαρμογή του τρίτου Μνημονίου. Για παράδειγμα, φαίνεται σε πολλές περιπτώσεις και εκεί όπου τον λόγο έχουν όσοι συμμετείχαν ενεργά στο εγχείρημα του ΣΥΡΙΖΑ πως η εσωτερική διαπάλη στο κόμμα με κέντρο το «ριζοσπαστισμός – συστημική μετάλλαξη» υπήρξε σε διαρκή μετάβαση από το 2012 με υπερίσχυση των συσχετισμών υπέρ του «ρεαλισμού» ή των «προωθητικών συμβιβασμών», που στην πρώτη κυβερνητική φάση περίπου μεταπλάστηκε σε αναντιστοιχία μεταξύ Μαξίμου – κόμματος και οδήγησε στη διάσπαση του καλοκαιριού του 2015. Στρατηγικές επιλογές του ΣΥΡΙΖΑ ενεργοποίησαν τις φυγόκεντρες δυνάμεις ακόμη και από την πρώτη συμφωνία της 20ής Φεβρουαρίου του 2015 (με την περίφημη «δημιουργική ασάφεια»). Παρ’ όλα αυτά, και τούτο είναι ίδιον της Αριστεράς, κανείς εσωκομματικά δεν ήθελε να χρεωθεί την «αποστασία» ή τη διακινδύνευση της πρώτης αριστερής κυβέρνησης, κάτι που ενίσχυαν και ο εξωγενής ασφυκτικός παράγοντας των δανειστών, η συντονισμένη επίθεση του παλιού πολιτικού συστήματος, ο φοβικός δημόσιος λόγος που αργότερα, περίπου τον Ιούνιο του 2015, μορφοποιήθηκε στο αμυντικό «Μένουμε Ευρώπη». Ο αντικειμενικός παρατηρητής όμως δεν μπορεί να κατανοήσει τους μετασχηματισμούς του ΣΥΡΙΖΑ αν δεν δει κάτι βασικό ως ερμηνευτικό εργαλείο: «Η αναμέτρηση του κόμματος με την ευρωκομμουνιστική σκευή της πλειοψηφίας του θα έπαιρνε για τον ΣΥΡΙΖΑ επείγοντα χαρακτήρα μετά το 2010. Ο ίδιος θα αναδείκνυε ως βασική διαιρετική τομή της περιόδου την αντίθεση Μνημόνιο / Αντιμνημόνιο, αποσυνδέοντας το Μνημόνιο από το ζήτημα του νομίσματος και αρνούμενος τη σύμπραξη με τα καθεστωτικά κόμματα, με κόστος τη διάσπαση που οδήγησε στη συγκρότηση της ΔΗΜΑΡ. Την ίδια στιγμή, η διαχείριση της κρίσης στην Ελλάδα θα έφερνε τις κοινωνικές αντιστάσεις της περιόδου, και το ίδιο το κόμμα ως τμήμα τους, διαρκώς αντιμέτωπους με ένα συνολικό πρόγραμμα κοινωνικής αναμόρφωσης, όπως το Μνημόνιο. Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, θα τους (και θα μας) έθετε μπροστά στο ζήτημα της πολιτικής εξουσίας» γράφουν οι Λάσκος – Αναγνωστόπουλος («Το Οχι που έγινε Ναι»).

Οι ίδιες οι αντιφάσεις του συστήματος, η κρίση εκπροσώπησης, η βαθιά ύφεση και η λιτότητα, η ραγδαία φτωχοποίηση, το κίνημα των Αγανακτισμένων, οι διπλές εκλογές του 2012, το «μαύρο» του Σαμαρά στο ζήτημα της ΕΡΤ, το κίνημα της Κερατέας και του «Δεν πληρώνω» ήταν μερικοί μόνο παράγοντες που συνέβαλαν στην ανάδειξη του ΣΥΡΙΖΑ ως κυρίαρχης δύναμης. Με τη σειρά της η κοινωνική συμμαχία που φτιαχνόταν ταχύτατα και θα έφερνε το κόμμα της Αριστεράς προ των πυλών των κυβερνητικών ευθυνών του αιμοδοτούσε με αντιφάσεις το ίδιο το εγχείρημα που πριν ακόμη πάρει την εξουσία είχε αμβλύνει τις γραμμές του. «Mέχρι τα τέλη του 2014, η πάγια θέση «καμιά θυσία για το ευρώ» είχε εγκαταλειφθεί –πρώτα στις ομιλίες των ηγετικών στελεχών, που προσδιόριζαν στα μέσα ενημέρωσης την πραγματική πολιτική περισσότερο από οποιαδήποτε απόφαση συνεδρίου, και μετά στο καινούργιο λεξιλόγιο της ρητορικής του κόμματος. Ο ΣΥΡΙΖΑ δεσμευόταν τώρα να παραμείνει στο ευρώ και να παλέψει για τον τερματισμό της λιτότητας εντός του πλαισίου των ευρωπαϊκών θεσμών» γράφει ο δημοσιογράφος Κέβιν Οβεντεν («Μέσα στον λαβύρινθο»). Στο βιβλίο του –σε επιμέλεια του συναδέλφου και βαθέος γνώστη στα του ΣΥΡΙΖΑ Νίκου Σβέρκου –επιχειρεί και μια σωστή χαρτογράφηση της κοινωνικής μηχανικής που έφερε το κόμμα στο προσκήνιο. Πιο λιανά, ο Οβεντεν περιγράφει το κοινωνικό πλαίσιο ανεργίας – λιτότητας – μετανάστευσης που είχε εν πολλοίς διαμορφώσει η σαραντάχρονη Μεταπολίτευση. Λίγο πριν από τις εκλογές του Ιανουαρίου του 2015, ο ΣΥΡΙΖΑ είχε ήδη διαμορφώσει τον μίνιμουμ κυβερνητικό του λόγο. Εμεναν ο τακτικισμός και οι νέες συμμαχίες για να φτάσει στο Μέγαρο Μαξίμου.