«Η σπουδαιότερη βιβλιοθήκη του αρχαίου κόσμου»

Φέτος γιορτάζονται τα 2.400 χρόνια από τη γέννηση του Αριστοτέλη: ο μαθητής του Πλάτωνα και δάσκαλος του Αλέξανδρου γεννήθηκε στα Στάγειρα το 384 π.Χ. και πέθανε στη Χαλκίδα 62 χρόνια αργότερα. Είναι ο πρώτος «πανεπιστήμων», ο πρώτος φιλόσοφος που προσπάθησε να συστηματοποιήσει τη γνώση σε όσo περισσότερα πεδία ήταν δυνατόν.

Ο Κώστας Στάικος, αρχιτέκτονας, ιστορικός του βιβλίου και εκδότης, με έργο διεθνώς αναγνωρισμένο στον τομέα της ιστορίας των βιβλιοθηκών, συγγραφέας μεταξύ άλλων και της πεντάτομης «Ιστορίας της βιβλιοθήκης στον δυτικό πολιτισμό», κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό ένα βιβλίο με τίτλο «Αριστοτέλους Βιβλιοθήκη» και υπότιτλο «Η σπουδαιότερη συλλογή βιβλίων που συγκροτήθηκε ποτέ».

«Η βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη είναι η πρώτη και, κατά την άποψή μου, η πιο σημαντική ιδιωτική συλλογή βιβλίων της αρχαιότητας» λέει στο «Βιβλιοδρόμιο». Το ότι προέκυψε η βιβλιοθήκη αυτή οφείλεται σε δύο παράγοντες.

Ο πρώτος έχει να κάνει με το γεγονός ότι όλη η προσωκρατική φιλοσοφία (Παρμενίδης, Αναξίμανδρος κ.λπ.) ήταν γραμμένη σε ποιητική μορφή. «Παραπομπές σε συναφή έργα άλλων φιλοσόφων δεν υπήρχαν, μόνο υπαινιγμοί για την ύπαρξή τους» λέει ο Κώστας Στάικος. «Ο Αριστοτέλης θεωρεί όμως ότι δεν υπάρχει επιστημονική σκέψη και φιλολογία χωρίς γραπτό κείμενο. Αρα αναδεικνύει τον ρόλο του βιβλίου ως επιστημονικού εργαλείου. Και στην προσπάθεια που είχε αναλάβει, ήδη από την εποχή που ήταν μαθητής στην Ακαδημία του Πλάτωνα, να χαρτογραφήσει τον κόσμο –ορατό και μη –εκ των πραγμάτων δεν μπορούσε να παραγνωρίσει μια τεράστια πνευματική παράδοση που προϋπήρχε. Ετσι βάλθηκε να συγκεντρώσει και να αξιολογήσει, κατά θεματικές περιοχές, την προηγούμενη γραμματεία και να εκτιμήσει ποιες από τις θεωρίες και απόψεις που είχαν διατυπωθεί είχαν επιστημονική βαρύτητα και άξιζε να διατηρηθούν στη βιβλιοθήκη του και ποιες είχαν ποιητικό χαρακτήρα. Είναι, με άλλα λόγια, ο πρώτος που προσεγγίζει τα θέματα με επιστημονικά κριτήρια».

Υπήρχε όμως και άλλο ένα στοιχείο που οδήγησε στη συγκρότηση της μεγάλης αυτής βιβλιοθήκης.

«Για να συγκεντρώσει πληροφορίες και γνώσεις, ιδίως ως προς τα πολιτεύματα διαφόρων περιοχών, παράγγελνε τη μεταφορά των αρχείων από πόλεις που καταλαμβάνονταν. Ηταν και ο ίδιος από εύπορη οικογένεια, ενδεχομένως όμως να χρησιμοποίησε σε αυτό το εγχείρημα τις οικονομικές και πολιτικές δυνατότητες του Αλέξανδρου και του Φίλιππου. Ετσι συγκέντρωσε σχεδόν όλες τις αρχαίες πηγές» λέει ο ιστορικός Κώστας Στάικος.

Είναι ενδιαφέρον ότι ο Αριστοτέλης δεν εξέδωσε ποτέ κανένα από τα δικά του επιστημονικά έργα, γιατί είχε συνείδηση ότι με την πάροδο του χρόνου και για πολλούς λόγους θα έχρηζαν αναθεωρήσεων και βελτιώσεων. Ολη του η συγγραφική δραστηριότητα ήταν σε επίπεδο διαλέξεων και παραδόσεων, με κεφάλαια κατά θέματα. «Τα μόνα του έργα που δεν αναθεωρήθηκαν ποτέ», διευκρινίζει ο συγγραφέας της «Αριστοτέλους Βιβλιοθήκης», «είναι ο «Προτρεπτικός», τα «Ηθικά Ευδήμεια» –που τα έγραψε για τον αιφνίδιο θάνατο του φίλου του Εύδημου -, ο «Υμνος στην Αρετή» που έγραψε για τον επιστήθιο φίλο του Ερμεία και το «Περί ρητορικής» ή «Γρύλος» που έγραψε για τον γιο του Ξενοφώντα».

Ωστόσο η βιβλιοθήκη διατηρήθηκε, σχεδόν μυθιστορηματικά. Μόνο τα ανέκδοτα διδακτικά του συγγράμματα ανέρχονταν σε 106 παπύρινους κυλίνδρους ή 875.000 λέξεις. Η πιο καλή σχετική μαρτυρία που διαθέτουμε είναι του Αθήναιου στους «Δειπνοσοφιστές» (3ος αι. μ.Χ.). Επίσης από τον Στράβωνα κυρίως μαθαίνουμε για τις περιπέτειες της βιβλιοθήκης που μετά τον θάνατο του Αριστοτέλη πέρασε στην ιδιοκτησία του Λυκείου και του επικεφαλής του Θεόφραστου, ο οποίος με διαθήκη (ανοίχτηκε το 287 π.Χ.) την άφησε στον Νηλέα («τα δε βιβλία πάντα Νηλεί»). Επειδή όμως ο Νηλέας δεν εξελέγη επικεφαλής του Λυκείου πήρε τη… βιβλιοθήκη κι έφυγε εκνευρισμένος για τη γενέτειρά του Σκήψη. Μέσω των κληρονόμων του που πούλησαν τη βιβλιοθήκη στον Απελλικώνα από την Ιωνία, αυτή επαναπατρίστηκε στην Αθήνα. Εκεί την πήρε ως λάφυρο ο Σύλλας, όταν με τα στρατεύματά του μπήκε στην Αθήνα, και τη μετέφερε στη Ρώμη –κάπως έτσι απέκτησε πλήρη πρόσβαση σε αυτήν και ο Κικέρωνας. Επειτα από αρκετές ακόμη περιπέτειες, το τιτάνιο έργο τής για πρώτη φορά έκδοσης του αριστοτελικού corpus ανέλαβε στη Ρώμη ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος.

Οταν μιλάμε πάντως για βιβλιοθήκες και βιβλία την εποχή εκείνη, εννοούμε συλλογές παπύρινων ρολών. «Ο πάπυρος προέρχεται από την Αίγυπτο. Υπήρχαν συγκεκριμένοι τύποι βιβλίων, με ορισμένο μήκος, πλάτος κ.λπ. Τα «Φυσικά» του Αριστοτέλη ήταν επτά βιβλία, δηλαδή επτά κύλινδροι» λέει ο Κώστας Στάικος. Και συνεχίζει: