Η διαμάχη για το εγχειρίδιο της Ιστορίας της Στ’ Δημοτικού της Μαρίας Ρεπούση, που κράτησε από το 2006 έως το 2008 και είχε πρωτοφανή ένταση, δεν είναι η μόνη ανάλογη στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης. Η «καινοτομία» ήταν ότι αυτή τη φορά ο μεγάλος θόρυβος ξεκίνησε και γιγαντώθηκε στο Διαδίκτυο.

Αλλά και παλιότερα, που το πλαίσιο της αντιπαράθεσης ήταν περισσότερο ακαδημαϊκό, η έντασή της δεν ήταν αναγκαστικά μικρότερη. Οι ειδικοί το γνωρίζουν καλά, αλλά λίγοι μη ειδικοί και αβασάνιστα δημοσιολογούντες θυμούνται ότι ένα εγχειρίδιο που σήμερα ανακαλεί μόνο νοσταλγικές μνήμες, τα «Ψηλά βουνά» του Ζαχαρία Παπαντωνίου, παραλίγο να σταλεί –κυριολεκτικά –στην πυρά. Οχι μόνο γιατί ήταν γραμμένο στη δημοτική αλλά και γιατί είχε ελάχιστες έως καθόλου αναφορές στο έθνος, τον χριστιανισμό, την πολεμική ανδρεία του Ελληνα, στοιχεία εκ των ων ουκ άνευ όλων των παλαιότερων αναγνωστικών που δεν ήθελαν μόνο να μάθουν τα παιδιά γράμματα, αλλά και να τους διαμορφώσουν (συγκεκριμένης στόχευσης) εθνική συνείδηση. Το γιατί δεν ήταν σε αυτή την κατεύθυνση τα «Ψηλά βουνά» είχε να κάνει με τη βενιζελική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917 που, έπειτα από τις πολεμικές επιτυχίες των Βαλκανικών Πολέμων και της συμμαχίας με την Αντάντ, ήθελε να ανακατευθύνει την εκπαίδευση προς έναν ευρωπαϊκής κατεύθυνσης αστικό εκσυγχρονισμό, βάζοντας κάποιους φραγμούς στη φιλοπόλεμη ιδεολογία που ήθελε και άλλους ακόμα απελευθερωτικούς αγώνες πριν καλά καλά αφομοιωθούν τα κέρδη (και οι πληθυσμοί) των προηγούμενων.

Οι βενιζελικοί

Γι’ αυτό και οι ενστάσεις και διαξιφισμοί άγγιξαν και την ίδια τη βενιζελική παράταξη, με τη Γαλάτεια Καζαντζάκη και την Πηνελόπη Δέλτα να δηλώνουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο –έστω και πολύ πιο ήπια από τους αντιβενιζελικούς –τη διαφωνία τους με το περιεχόμενο του βιβλίου.

Ο ιστορικός της εκπαίδευσης στη Φιλοσοφική Σχολή των Ιωαννίνων Χάρης Αθανασιάδης παρέδωσε, για πρώτη φορά στα εκδοτικά χρονικά, μια πολύ κατατοπιστική έρευνα γύρω από σχολικά βιβλία που προκάλεσαν μεγάλες αντιπαραθέσεις και αποσύρθηκαν. Το βιβλίο του λέγεται «Τα αποσυρθέντα βιβλία. Εθνος και σχολική Ιστορία στην Ελλάδα, 1858-2008» (εκδ. Αλεξάνδρεια), δεν είναι εξαντλητικό, αλλά καταπιάνεται σε βάθος με κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις. Εκτός από τα δύο προαναφερθέντα εγχειρίδια, ο Χάρης Αθανασιάδης εστιάζει σε δύο ακόμα: το «Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου» (2002, εγχειρίδιο της Γ’ Λυκείου) και το «Ιστορία Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική» (1965, εγχειρίδιο της Β’ Γυμνασίου). Το πρώτο, που είχε γράψει ομάδα δώδεκα ιστορικών υπό την εποπτεία του πανεπιστημιακού Γιώργου Κόκκινου, και που θεωρήθηκε καινοτόμο από πολλές απόψεις, τιμωρήθηκε καταρχήν για μία φράση: «… στην Κύπρο η ΕΟΚΑ του Στρατηγού Γρίβα πρόβαλλε έναν κοινωνικά υπερσυντηρητικό εθνικισμό». Φράση που ξεσήκωσε αντιδράσεις και από την επίσημη κυπριακή κυβέρνηση, θέτοντας στο επίκεντρο της διαμάχης μια συζήτηση για το αν η ΕΟΚΑ, που ξεκίνησε τη δράση της βάζοντας βόμβες σε αγγλικούς στόχους, ήταν μια εξτρεμιστική εθνικιστική οργάνωση της Δεξιάς ή δρούσε στη γραμμή των απελευθερωτικών αγώνων του έθνους. Το δεύτερο, που είχε γραφτεί από τον φιλόλογο Κώστα Καλοκαιρινό στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης του Γεωργίου Παπανδρέου και του Ευάγγελου Παπανούτσου το 1964, αμφισβητήθηκε και μόνο από τον τίτλο του: αντί της Βυζαντινής Ιστορίας είχε υιοθετήσει τον όρο «Ρωμαϊκή και Μεσαιωνική», αμφισβητώντας έμπρακτα τη γραμμή που είχε επιβάλει ο Παπαρρηγόπουλος μετά τα μέσα του 19ου αι. για ενσωμάτωση του Βυζαντίου στο αφήγημα της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνικού έθνους.

Επιχειρήματα

Ολα αυτά τα βιβλία αποσύρθηκαν κάτω από ποικίλες πιέσεις. Το ενδιαφέρον στο πόνημα του Χάρη Αθανασιάδη είναι ότι δεν στέκεται τόσο στο περιεχόμενο των αποσυρθέντων βιβλίων, που θα ήταν το προφανές, αλλά παρουσιάζει το πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον της εποχής αλλά και, κυρίως, τα εκατέρωθεν επιχειρήματα. Προχωρώντας μάλιστα ακόμη παραπέρα, αναλύει όλη την εξέλιξη του ιδεολογικού πλαισίου και των πολιτικών στόχων που, από τα μέσα του 19ου αι. μέχρι σήμερα, οδήγησαν στη μία ή την άλλη κατεύθυνση τη συγγραφή των σχολικών εγχειριδίων, των αναγνωστικών και της Ιστορίας.

Σκοπός, βέβαια, τις περισσότερες φορές ήταν η συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας, που όμως δεν την αντιλαμβάνονταν πάντα οι ιθύνοντες με τον ίδιο τρόπο. Γι’ αυτό και έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου: στο προτελευταίο αναλύονται δύο από τα χαρακτηριστικότερα εγχειρίδια της περιόδου 1894-1917 τα οποία όχι μόνο δεν αποσύρθηκαν, αλλά μακροημέρευσαν: το αναγνωστικό «Ελλην πολίτης» του δημοσιογράφου και δικηγόρου Θεόδωρου Αποστολόπουλου και το εγχειρίδιο Ιστορίας «Ελληνική ιστορία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον» των παιδαγωγών Αριστοτέλη Κουρτίδη και Βλασίου Σκορδέλη. Και τα δύο για πρώτη φορά εισήγαγαν μια τόσο συναισθηματικά φορτισμένη ιστορική αφήγηση (στη γραμμή του μεγαλόπνοου έργου του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου που εκδόθηκε το 1874) που, στην «ελληνική γη» η οποία έπρεπε να απελευθερωθεί, εκτός από τη Μακεδονία, την Κωνσταντινούπολη, τη Μικρά Ασία, ενέτασσαν ολόκληρη την Αλβανία αλλά ακόμη και την Παλαιστίνη, καθώς η νέα Ελλάδα όφειλε να είναι διάδοχος της «ελληνικής» βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οσα έκτοτε προσπάθησαν να ξεφύγουν από τον κανόνα της φορτισμένης αφήγησης, στη διάρκεια του 20ού αι., ήταν σε εποχές φιλευρωπαϊκού εκσυγχρονισμού.

Ο «Γεροστάθης»

Το Βυζάντιο απλώς δεν υπήρχε

Τα σχολικά εγχειρίδια του 20ού αι. ακολούθησαν τη γραμμή των αντίστοιχων του τέλους του 19ου, επιβάλλοντας την ελληνοχριστιανική συνείδηση και την αφήγηση της συνέχειας του έθνους. Αντίθετα όμως, ένα προγενέστερο εγχειρίδιο, που ευτύχησε να διδάσκεται από δημοδιδασκάλους κάπου σαράντα χρόνια (στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου), ξεκινούσε από άλλες διανοητικές αφετηρίες. Ο λόγος για τον «Γεροστάθη» του Λέοντος Μελά (1858) που απηχούσε τις ιδέες του Διαφωτισμού και του Κοραή, σύμφωνα με τις οποίες το βυζαντινό καθεστώς ήταν δεσποτικό και καθόλου άξιο αναφοράς. Το τρίτομο βιβλίο αφιέρωνε ελάχιστες αράδες στο Βυζάντιο και το μεγαλύτερο μέρος του κάλυπταν η Αρχαία Ελλάδα και η Επανάσταση του 1821. Αφού δεν υπήρχε χρεία απόδειξης μιας συνέχειας, οι Μακεδόνες δεν αναφέρονταν ως Ελληνες και η πρώτη υποδούλωση του ελληνικού έθνους ήταν από τον Φίλιππο στη μάχη της Χαιρώνειας –ενώ πήραν σειρά οι Ρωμαίοι και οι Τούρκοι. Το Βυζάντιο απλώς δεν υπήρχε.

Χάρης Αθανασιάδης

Τα αποσυρθέντα βιβλία

Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2015, Σελ. 295

Τιμή: 16 ευρώ

Τελευταία Νέα