Στα βήματα του Γεωργίου Βιζυηνού «εις την Πόλιν»

Ποιος ήταν πραγματικά ο Βιζυηνός; Πόσα γνωρίζουμε για το εύρος του μεγάλου και πολύπλευρου έργου του, που δεν περιορίζεται στην ποίηση και την πεζογραφία αλλά περιλαμβάνει επιστημονικές μελέτες, δοκίμια για την αισθητική κι επίσης κριτικά κείμενα για τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τους μεγάλους ποιητές της Ευρώπης, τους θεατρικούς συγγραφείς, ακόμη και μουσικούς όπως ο Μπετόβεν, ο Βάγκνερ και ο Βέρντι; Ποια ήταν η δαιδαλώδης και πολύπλαγκτη πορεία του, που τον έφερε από ένα χωριό της Ανατολικής Θράκης, ορφανό και πάμφτωχο, στα Πανεπιστήμια της Λειψίας, του Βερολίνου και της Γοττίγγης κι από εκεί στα φιλολογικά σαλόνια των Παρισίων, του Λονδίνου και τέλος της επαρχιώτικης Αθήνας –μια περιπετειώδης διαδρομή που θα τελείωνε σε μια αίθουσα του Δρομοκαΐτειου; Πρόσωπο περιβλημένο από τον μύθο, εμβληματική μορφή που γνώριζε τη δόξα όσο και τη χλεύη των σύγχρονων ελλήνων ομοτέχνων του –γι’ αυτούς δεν έπαψε να είναι ένας «τουρκομερίτης» -, ο Βιζυηνός παραμένει αινιγματικός και γριφώδης όσο ελάχιστοι συγγραφείς μας.

Κριτική ματιά

Ολα αυτά τα ερωτήματα που θέτει η προσωπικότητα και το έργο του Βιζυηνού αντιμετωπίστηκαν με ενάργεια, οξυδέρκεια, τόλμη και ερευνητική δεινότητα, αλλά προπάντων με αγάπη, στο μαθητικό συνέδριο του Ζωγράφειου Λυκείου της Κωνσταντινούπολης και των Εκπαιδευτηρίων Ε. Μαντουλίδη της Θεσσαλονίκης, έναν σπουδαίο θεσμό που γίνεται επί σειρά ετών και ξεκίνησε από μια υπέροχη ιδέα κι ένα όραμα των οργανωτών, του Γιάννη Δεμιρτζόγλου, διευθυντή του Ζωγράφειου Λυκείου, και της Aσπας Χασιώτη, διευθύντριας των Εκπαιδευτηρίων Ε. Μαντουλίδη, να φέρουν τους μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης από ελληνικά σχολεία ανά την Κωνσταντινούπολη, την Ελλάδα, την Κύπρο, ακόμη και την Αμερική, κοντά στους ερευνητές, τους πανεπιστημιακούς καθηγητές αλλά και καταξιωμένους λογοτέχνες, σε συναντήσεις που μεγιστοποιούν τη δυνατότητα να ανθήσει η πολυφωνία, να ασκηθούν η σκέψη και η κριτική ματιά, να καλλιεργηθεί η καλλιτεχνική ευαισθησία. Στο συνέδριο αυτό οι ανακοινώσεις των ερευνητών συνοδεύονταν από τις παρουσιάσεις των μαθητών, που προϋπέθεταν το ξεδίπλωμα των μαθησιακών δεξιοτήτων και των ταλέντων τους και περιελάμβαναν απαγγελίες, θεατρικά δρώμενα, μουσική και τραγούδι. Αυτός ο συνδυασμός, ειδικά για τον Βιζυηνό, λιγότερο οικείο και ίσως δυσπρόσιτο σε σχέση με τους Παπαδιαμάντη, Καβάφη, Σεφέρη που απασχόλησαν το μαθητικό συνέδριο τις προηγούμενες χρονιές, αποδείχθηκε αποκαλυπτικός. Προπάντων γιατί έδωσε τη δυνατότητα να τον ξαναδιαβάσουμε αλλιώς, να τον «ακούσουμε» αλλιώς, να τον ξανασκεφτούμε χωρίς τις παρωπίδες της αναγνωστικής ρουτίνας ή των γνωστών προκαταλήψεων π.χ. για τα «παιδικά» ή τα «σατιρικά» του ποιήματα, που από τους παλιότερους κριτικούς είχαν θεωρηθεί άτεχνα στιχουργήματα.

Το συνέδριο συνέπεσε με την άνθηση του ενδιαφέροντος της επιστημονικής κοινότητας για τον Βιζυηνό, που άρχισε λίγα χρόνια νωρίτερα χάρη σε μια σειρά από σημαντικά βιβλία, όπως η δημοσίευση της διατριβής που εξέδωσε το 1881 ο Βιζυηνός στη Γερμανία με θέμα «Το παιδικό παιγνίδι σε σχέση με την ψυχολογία και την παιδαγωγική», σε μετάφραση και επιμέλεια του Αλέξανδρου Σιδερά και της Παρασκευής Σιδερά – Λύτρα, που διερεύνησαν και ολόκληρη την περίοδο των σπουδών του Βιζυηνού στη Γερμανία. Στη γνώση μας για τα θεωρητικά κείμενα του Βιζυηνού συνέβαλε μια εξαιρετικά φροντισμένη έκδοση από τον αείμνηστο καθηγητή του ΑΠΘ Πάνο Μουλλά –στον οποίο άλλωστε χρωστάμε και την πρώτη σχολιασμένη έκδοση των διηγημάτων του Βιζυηνού, και ήταν εκείνος που ανέδειξε το πεζογραφικό έργο του Βιζυηνού. Η έκδοση αυτή περιλαμβάνει τις ψυχολογικές μελέτες του συγγραφέα, άρθρα που έγραψε για την Εγκυκλοπαίδεια Μπαρτ και Χιρστ, τις μελέτες του για τις εικαστικές τέχνες επί Γεωργίου Α’ και για τον Ερρίκο Ιψεν και τέλος την περίφημη μελέτη του «Ανά τον Ελικώνα», στην οποία ο Βιζυηνός εξετάζει διαχρονικά το είδος της μπαλάντας στην Ευρώπη αλλά και μεταφράζει σημαντικά δείγματα του είδους.

Από τις εργασίες που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο και από όσα συζητήθηκαν αναδείχθηκε ένας διαφορετικός Βιζυηνός, ο οποίος διόλου τυχαία εκόμισε στην τέχνη ένα πραγματικά καινούργιο είδος για τα ελληνικά δεδομένα, το ψυχογραφικό διήγημα. Φάνηκε ότι αυτό ήταν ένα επίτευγμα, του οποίου τη γένεση θα πρέπει να αναζητήσουμε όχι μόνο στα γνωστά τραυματικά περιστατικά της ζωής του και στη δαιδαλώδη πορεία του από τις στενωπούς της παιδικής εργασίας στην Κωνσταντινούπολη μέχρι τα Πανεπιστήμια της Λειψίας, του Βερολίνου και της Γοττίγγης, αλλά και στις τολμηρές πνευματικές αναζητήσεις του και στο ευρύτατο φάσμα των ερεθισμάτων και των ενδιαφερόντων του. Αυτά άλλωστε τον οδήγησαν να υποβάλει μια πρωτοποριακή διατριβή για το παιδικό παιχνίδι –θέμα ελάχιστα συζητημένο τότε -, στην οποία πρότεινε μια δική του, καθαρά προσωπική προσέγγιση, επηρεασμένη αλλά και αποκλίνουσα από τις απόψεις του Καντ και του Σίλερ. Αλλωστε στο συνέδριο αναδείχθηκε μία ακόμη σημαντική πλευρά του Βιζυηνού, η μεγάλη αγάπη του για το παιδί, η καλλιέργεια της καλλιτεχνικής του έκφρασης, η ευαισθητοποίησή του σε ζητήματα που τόσο μας απασχολούν σήμερα, όπως η ενδοσχολική βία –ένα τέτοιο περιστατικό περιγράφει στο παιδικό διήγημά του «Ο Τρομάρας». Φάνηκε επίσης ότι ο Βιζυηνός προβληματιζόταν βαθιά σχετικά με τα ζητήματα της αναπαράστασης σε θεωρητικό και φιλοσοφικό επίπεδο και υποστήριξε απόψεις που μας φέρνουν κοντά σε σύγχρονες αισθητικές θεωρίες αλλά και στον Φρόιντ.

Υποβλητικό ταξίδι