O σερ Ρίτσαρντ Τζον Εβανς είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, γνωστός για τις έρευνές του σχετικά με την ιστορία της Γερμανίας. «Το Γ’ Ράιχ στον πόλεμο» (2008) αποτελεί τον τρίτο τόμο της τριλογίας του για την έλευση, την κυριαρχία και την πτώση του ναζισμού. Ο πρώτος τόμος «Η έλευση του Γ’ Ράιχ στην εξουσία» (2003) και ο δεύτερος τόμος «Το Γ’ Ράιχ στην εξουσία» (2005) εκδόθηκαν στα ελληνικά επίσης από την Αλεξάνδρεια.

Η συναρπαστική αφήγηση του Εβανς ξεκινά με το διπλό μαρτύριο του πολωνικού λαού. Με το Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ (24 Αυγούστου 1939) καθορίστηκαν οι τύχες αυτού του έθνους που είχε την «ατυχία» να συνορεύει με τη Γερμανία και την τότε Σοβιετική Ρωσία. Η γερμανική επίθεση ξεκίνησε την 1η Σεπτεμβρίου. Η σοβιετική ακολούθησε στις 19 του ίδιου μήνα.

Η προπαγάνδα

Η γκεμπελική προπαγάνδα παρουσίαζε την εισβολή ως απάντηση στις διώξεις που υφίσταντο οι Γερμανοί που ζούσαν στα πολωνικά εδάφη. Η υποδαύλιση των εθνικών διαφορών και η επίκληση των εθνικών δικαιωμάτων μειονοτήτων, κλασικό επιχείρημα κάθε εθνικισμού και κάθε τυράννου από την εποχή του Χίτλερ ώς την εποχή των Μιλόσεβιτς – Πούτιν. Οι Γερμανοί αντιμετώπισαν τους Πολωνούς ως υπανθρώπους. Με τον ίδιο τρόπο αντιμετώπισαν στη συνέχεια και τους υπόλοιπους κατακτημένους σλαβικούς λαούς.

Ο Εβανς σ’ όλο του το έργο δεν δημιουργεί ένα δίκτυ προστασίας το οποίο θα ξεχωρίζει τη συμπεριφορά των απλών Γερμανών από αυτή των ομάδων δράσης. Αντίθετα με όσους κατηγορούν για βαναυσότητα μόνο τα SS, αυτός υποστηρίζει ότι τουλάχιστον στην αρχή μεγάλη μάζα του γερμανικού λαού υποστήριζε τον πόλεμο και τις διώξεις.

Την ίδια περίοδο έχουμε και την πρώτη μαζική εξόντωση μεγάλων κοινωνικών ομάδων, όπως είναι οι ψυχικά ασθενείς, τα άτομα με σωματικές αναπηρίες, οι αθίγγανοι. Στο πρόγραμμα εξόντωσης αυτών των ομάδων υπήρχαν αντιδράσεις από την Εκκλησία, κάτι που οδήγησε στη διακοπή του τον Αύγουστο του ’41. Η Εκκλησία όμως δεν αντιτάχθηκε το ίδιο σθεναρά στην εξόντωση των Εβραίων. Ο Χίτλερ έμαθε απ’ αυτή την περίπτωση και ποτέ δεν εξέδωσε γραπτή διαταγή για την εξόντωση των Εβραίων, όπως είχε κάνει στην περίπτωση των «ειδικών κατηγοριών». Η εξόντωση των Εβραίων προέκυψε ως φυσικό επακόλουθο των αρχών του ναζισμού και όχι ως αποτέλεσμα μιας γραπτής διαταγής.

Ο Εβανς δεν επιμένει στην περιγραφή των μεγάλων μαχών, παρά μόνο στον βαθμό που αποκαλύπτουν το παράλογο της χιτλερικής πολιτικής. Ετσι και όταν προωθούνταν αλλά κυρίως όταν ηττούνταν τα γερμανικά στρατεύματα, όλες οι ενέργειες των γερμανών στρατηγών υποτάσσονταν απευθείας στη βούληση του Φύρερ. Κάτι που η Γερμανία το πλήρωσε ακριβά.

Εν τω μεταξύ οι Γερμανοί, την ίδια στιγμή που οι Σοβιετικοί τα έβρισκαν δύσκολα στη Φινλανδία, επιτέθηκαν και κατέλαβαν στο πρώτο εξάμηνο του ’40 τις Νορβηγία, Δανία και Ολλανδία. Βεβαίως η μεγάλη νίκη ήταν η κατάρρευση της Γαλλίας και η κατάληψη του Παρισιού στις 14 Ιουνίου του 1940. Ο Εβανς περιγράφει την επίθεση σε Γιουγκοσλαβία, Ελλάδα, τη μάχη της Κρήτης, την πείνα στην Ελλάδα, τις βιαιότητες των Ουστάσι στη Σερβία και την ίδια την Κροατία, την έλευση του Ρόμελ στην Αφρική. Το βιβλίο όμως δεν εστιάζει τόσο στις μάχες όσο στον χαρακτήρα του πολέμου, στις φυσιογνωμίες των πρωταγωνιστών και τις ζωές των απλών ανθρώπων.

Η επίθεση στις 22 Ιουνίου του ’41 στη Σοβιετική Ενωση αρχικά φαίνεται να δικαιώνει τον Χίτλερ και αποκαλύπτει τη γύμνια του σταλινικού καθεστώτος, το οποίο είχε φροντίσει να απορφανίσει το σοβιετικό στράτευμα από τους πλέον επιφανείς εκπροσώπους του. Η στροφή του Στάλιν προς την επίκληση του πατριωτισμού και όχι του κομμουνισμού, οι αγριότητες των Γερμανών κατά των κατακτημένων πληθυσμών (περίπου το 58% των σοβιετικών αιχμαλώτων πέθανε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης) σε συνδυασμό με τις αλλοπρόσαλλες στρατηγικές που ακολουθούσε ο Χίτλερ ως επικεφαλής του στρατού του, όλα αυτά οδήγησαν στις μεγάλες ήττες της Μόσχας, του Λένινγκραντ και κυρίως στη πανωλεθρία του Στάλινγκραντ.

Την περίοδο των πρώτων ηττών ξεκινά και το σχέδιο της τελικής λύσης. Ενα σχέδιο που το είχε «προβλέψει» ο Χίτλερ στις 30 Ιανουαρίου του ’39, όταν παραληρώντας υποστήριζε ότι αν οι Εβραίοι προκαλέσουν πόλεμο, τότε θα εξοντωθούν. Το έργο της μεγαλύτερης γενοκτονίας που πραγματοποιήθηκε ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία υλοποιείται στα γνωστά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Κανείς πλέον δεν δικαιούται να υποτιμά το Ολοκαύτωμα, εκτός αν θέλει να υποτιμήσουν την ανθρωπιά του.

Η αποτυχία

Η αποτυχημένη απόπειρα κατά του Χίτλερ οφειλόταν τόσο στην κακή οργάνωση όσο και στο ότι δεν έπεισε την πλειονότητα των γερμανών στρατηγών, οι οποίοι έβαλαν πάνω από τη σωτηρία της Γερμανίας και της ανθρωπότητας την κεκτημένη υποταγή τους στην εξουσία και τον όρκο πίστης και αφοσίωσης στον Χίτλερ. Σταθερές γερμανικές αρχές κατά τον Εβανς. Οι εμμονές των λαών έχουν ως πρώτο θύμα τους ίδιους τους λαούς που επιμένουν σ’ αυτές.

Η περιγραφή του ψυχορραγήματος του τέρατος και των τελευταίων αντιδράσεών του είναι από τα πιο δυνατά σημεία του βιβλίου. Φόβος και ενοχή ήταν τα κυρίαρχα αισθήματα στη γερμανική κοινωνία. Φόβος για τα αντίποινα και ενοχή για όσα τερατουργήματα είχαν διαπραχθεί.

Στο βιβλίο εντυπωσιάζουν τα ημερολόγια ανθρώπων όπως της Γερμανίδας Λουίζε Ζόλμιτς, αρχικής οπαδού του ναζισμού και σταδιακής εχθρού του, του πολωνού γιατρού Ζίγμουντ Κλουκόβσκι που αντιπαρέθεσε την ιατρική επιστήμη στη ναζιστική «φονική επιστήμη» και του γερμανοεβραίου επιστήμονα Βίκτορ Κλέμπερερ στην προσπάθεια να διασώσει τον εαυτό του αλλά και τον ανθρωπισμό του.

Μια ακόμη εξαιρετική μετάφραση της Ελένης Αστερίου.

Richard John Evans

Το Γ΄ Ράιχ στον πόλεμο

Μτφ. Ελένη Αστερίου

Εκδ. Αλεξάνδρεια, 2014, σελ. 926

Τιμή: 45 ευρώ