… άπολις,αυτόνομος,αβασίλευτος… Λουκιανός Tο 2003, στην εκδήλωση για τα είκοσι χρόνια των Ιστορικών, του περιοδικού που θεμελίωσε η «τριανδρία» Ασδραχάς- Ηλιού- Παναγιωτόπουλος, ο Φίλιππος Ηλιού απαντούσε για ακόμη μια φορά στο ανησυχαστικό ερώτημα του «τι είναι η ιστορία»: «Η ιστορία θεωρημένη και θεωρούμενη ως πολιτισμικό αίτημα, άρα και αίτημα πολιτικό: ο πολίτης και η αυτοσυνειδησία του, μέσω της γνώσης της ιστορίας και, ταυτόχρονα, ή, κυρίως, ως αίτημα αποκρυπτογράφησης του αντικειμενικού, των τρόπων λειτουργίας των κοινωνικών μηχανισμών, των όντως όντων. Και επίσης ως αίτημα αυτογνωσίας».

Όμως η πυκνή αυτή παράγραφος δεν απαντά μόνο στο τι είναι η ιστορία, αλλά και στο τι είναι ο ιστορικός: ποιος είναι εκείνος ο διάμεσος δύσκολος τόπος, στον οποίο στέκει ο ιστορικός και πώς μέσω του εαυτού του φέρνει σε επικοινωνία το αντικείμενό του και την περιβάλλουσα εκείνον ατμόσφαιρα. Ο λόγος δηλαδή για τη δύσκολη συμπλοκή του υποκειμενικού με το αντικειμενικό, που νοηματοδοτείται ακριβώς από τη συναίσθηση της ευθύνης του ίδιου του δρώντος υποκειμένου· από τη συναίσθηση ότι η ιστορία δεν είναι ένα «ξέφραγο αμπέλι», όπως έλεγε, αλλά ένας χώρος που έχει μέθοδο, εργαλεία, όρια. Αν η ιστορία εξυπηρετεί κάτι, αυτό δεν είναι η όποια εξουσιαστική αλήθεια ή η βολική αυτοκατάφαση· είναι η κατανόηση και η γνώση.

Ο ιστορικός είναι «άπολις», επέμενε ο Ηλιού να θυμίζει τον λόγο του Λουκιανού, πράγμα που στη γλώσσα των ιστορικών σημαίνει βέβαια τη μάχη για τη διατήρηση της αυτονομίας τους απέναντι στις πολυώνυμες- έσωθεν και έξωθεν- εξουσίες: «Δεν είναι βέβαια ο ιστορικός αμέτοχος στα προβλήματα της εποχής του. Μετέχει σ΄ αυτά. Αλλά η συμμετοχή του δεν σημαίνει αξιοποίηση της ιστοριογραφίας με σκοπό την ιδιοποίηση του ιστορικού παρελθόντος. Αυτά ανήκουν στις ιδεολογικές χρήσεις της ιστορίας, τις οποίες ο ιστορικός μελετά, αλλά και τις οποίες απορρίπτει ως παραποιητικές».

Και ο παρών τόμος είναι ενδεικτικός όχι μόνο του αναπτύγματος των ενδιαφερόντων ενός «αιρετικού» ιστορικού, αλλά και εκείνης της έλλογης μίξης σεβασμού και ανατρεπτικότητας με τις οποίες προσεγγίζει κρίσιμα ζητήματα που επικαιροποιούν διαρκώς το αίτημα για μια ανθρωποποιητική ιστορία και φέρνουν τον ιστορικό σε σύγκρουση με τις λειτουργικές πλάνες της κοινωνίας. Σταχυολογώ: η ιδεολογική χρήση της ιστορίας, το ζήτημα του εθνικισμού, η έννοια του λαϊκού πολιτισμού και της παράδοσης, η έννοια της στρατευμένης ιστοριογραφίας, οι μάχες για την ανανέωση του κομμουνιστικού κινήματος, η σημασία των Αρχείων, μάλιστα δε στη συμβολική στιγμή του διαβόητου καψίματος των φακέλων… Εδώ δεν θα βρούμε τις μεγάλες συμβολές του Ηλιού για την εντελέστερη κατανόηση του νεοελληνικού διαφωτισμού, της ιστορίας του βιβλίου ή άλλων ιστορικών ζητημάτων· αυτές έχουν βρει ή θα βρουν αλλού τον τόπο τους. Θα βρούμε όμως τη συνεχή προσπάθεια του ιστορικού να υπερασπιστεί την ιστορία, να υπερασπιστεί τη συνείδηση του επαγγέλματος απέναντι στην ελαφρότητα ή τα μονοπώλια της εξουσίας, να υπερασπιστεί το δικαίωμα να γίνει η τεκμηριωμένη γνώση βάση της κοινωνικής συνείδησης. Θα βρούμε τα ομιλούντα σήματα μιας προσπάθειας για τη διάσωση της ιστορίας (συχνά κι από τους θεράποντές της), τα τεκμήρια για τον διαφωτιστικό ρόλο της γνώσης, τις αποδείξεις για το τι μπορεί να είναι ο «ιστορικός- πολίτης», τίτλο με τον οποίον ο Ηλιού κόσμησε τον Νίκο Σβορώνο, αλλά και έπαινο που ο ίδιος αναμφίβολα κέρδισε.

Ο Δημήτρης Αρβανιτάκης είναι ιστορικός, διευθυντής των εκδόσεων του Μουσείου Μπενάκη

Τελευταία Νέα