Οταν ο Ανδρέας κατέβηκε από το αεροπλάνο

Η είδηση για την πτώση της δικτατορίας βρήκε τον Ανδρέα Παπανδρέου στο Τορόντο του Καναδά. Από εκεί έστειλε αμέσως τον Γ. Κατσιφάρα –που ζούσε τότε μαζί με την οικογένεια Παπανδρέου –στην Ελλάδα για επαφές με τα βασικά στελέχη του ΠΑΚ εσωτερικού. Tου ζήτησε να τον ενημερώνει συνεχώς για την κατάσταση και να διερευνήσει αν οι νέες συνθήκες επιτρέπουν την επιστροφή του και ταυτόχρονα τού συνέστησε να κινηθεί με τις συνήθεις προφυλάξεις της οργάνωσης.

Δεν έχει ακόμη σαφή εκτίμηση για τον χαρακτήρα της πολιτικής αλλαγής και δεν είναι βέβαιος για την επικράτησή της. Διατηρεί ακόμη τους αντιδικτατορικούς τόνους και σε μια δήλωσή του που μεταδόθηκε από το ραδιόφωνο του BBC την ίδια μέρα αναφέρει ότι «πηγή της εξουσίας παραμένουν οι Αμερικανοί, το ΝΑΤΟ και οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις που βαρύνονται σήμερα και με την εθνική προδοσία στο Κυπριακό».

Ο ίδιος αναχώρησε χωρίς καθυστέρηση για το Λονδίνο, όπου είχε την έδρα του ένα κλιμάκιο του ΠΑΚ. Στο ξενοδοχείο Κάμπερλαντ τον συνάντησε ο Α. Τσοχατζόπουλος που ήλθε από το Μόναχο και ορισμένα τοπικά στελέχη του ΠΑΚ Αγγλίας όπως ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος –με το ψευδώνυμο «Φωτερός» –και η Βάσω Παπανδρέου που είχε γνωριστεί μαζί του κατά την προηγούμενη επίσκεψή του στη βρετανική πρωτεύουσα, λίγες εβδομάδες νωρίτερα.

Την ίδια μέρα, και ενώ στην Αθήνα ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ολοκλήρωνε τον σχηματισμό της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, πήρε το αεροπλάνο για τη Γερμανία όπου βρισκόταν η κύρια δύναμη του ΠΑΚ με επικεφαλής τούς Α. Τσοχατζόπουλο, Γιάν. Τσεκούρα, Κ. Σημίτη, Δαμ. Βασιλειάδη κ.ά. Συζήτησαν για πρώτη φορά το ενδεχόμενο να μετεξελιχθούν από αντιστασιακή οργάνωση σε πολιτικό κόμμα και τους ζήτησε να γράψουν ένα «μανιφέστο».

Από τη Γερμανία πήγε οδικώς στην Ιταλία για μια μυστική συνάντηση με τους Γ. Κίσσονα και Αντ. Λιβάνη, στους οποίους ανακοίνωσε τις προθέσεις του να επιστρέψει στην πολιτική ζωή. Σύμφωνα με το «Βήμα» της 26ης Ιουλίου, με δηλώσεις του από τη Ρώμη «επετέθη εναντίον τής υπό σχηματισμόν νέας κυβερνήσεως ως φρουράς του ΝΑΤΟ». Πάντως, καθώς βρίσκεται στο εξωτερικό, οι δηλώσεις του δεν παίρνουν δημοσιότητα και τα πρώτα εικοσιτετράωρα της Μεταπολίτευσης το όνομά του σχεδόν απουσιάζει από την τρέχουσα ειδησεογραφία.

Στις 27 Ιουλίου ένα μονόστηλο ολίγων λέξεων στις εφημερίδες πληροφορεί τους οπαδούς του ότι «έγκυροι κύκλοι δήλωσαν ότι απόφαση του Ανδρέα Παπανδρέου είναι να επανέλθει στην Ελλάδα για να συνεχίσει τον αγώνα του». Την επομένη –και ενώ έχουν ήδη επιστρέψει ο Μίκης Θεοδωράκης και η Μελίνα Μερκούρη –δημοσιεύεται, πάλι σε μονόστηλο, δήλωσή του με την οποία εκφράζει επιφυλάξεις για τον χαρακτήρα της μεταβολής και την πορεία των εξελίξεων και προβλέπει ότι επίκειται «άφεση αμαρτιών» για τους χουντικούς.

Μέχρι τις αρχές Αυγούστου, κινούμενος μεταξύ Ιταλίας και Γερμανίας, προσπαθεί να διαμορφώσει καθαρή εικόνα όσων συμβαίνουν στην Αθήνα και να δρομολογήσει την επιστροφή του. Στις εφημερίδες αναφέρεται ότι «αναμένεται στις 19 Αυγούστου» χωρίς άλλες λεπτομέρειες. Την 1η Αυγούστου στα «ΝΕΑ» δημοσιεύεται ανακοίνωση του Γραφείου Τύπου του, κατά την οποία «όσα δημοσιεύονται στον ημερήσιο ελληνικό Τύπο ως δηλώσεις ή συνεντεύξεις του Ανδρέα Παπανδρέου περί ιδρύσεως κόμματος και περί συζητήσεων μετ’ άλλων ομάδων δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια».

Την ίδια μέρα οι εκδόσεις Καρανάση κυκλοφορούν το βιβλίο του «Η ελευθερία του ανθρώπου» και την επομένη επιστρέφει στην Αθήνα ο Ιωάννης Ζίγδης. Ολοι οι παλαιοί παράγοντες της Ενωσης Κέντρου είναι παρόντες και αρχίζουν διαβουλεύσεις μεταξύ τους, ενώ το ίδιο κάνουν και τα στελέχη των μεγάλων αντιδικτατορικών οργανώσεων όπως η Δημοκρατική Αμυνα και το ΠΑΜ. Το ΠΑΚ ώς εκείνη τη στιγμή δεν μετέχει, καθώς οι προθέσεις του επικεφαλής του είναι άγνωστες.

Οσοι υπήρξαν αντίπαλοί του στην Ενωση Κέντρου δείχνουν ικανοποιημένοι για την απουσία του τις πρώτες μέρες της Μεταπολίτευσης και άλλοι επιχαίρουν για τη μη συμμετοχή του στην κυβέρνηση, την οποία ωστόσο υπάρχει και η εκτίμηση ότι επεδίωξε ο ίδιος ώστε να μην υποχρεωθεί σε κινήσεις υπό τον Καραμανλή που θα περιόριζαν τη δυναμική των σχεδίων του για το μέλλον ως εναλλακτικής λύσης.

Εν τω μεταξύ, ο Γ. Κατσιφάρας είχε επικοινωνήσει με τους Γιάν. Χαραλαμπόπουλο, Μ. Κουτσόγιωργα, Γιάν. Αλευρά και άλλους, που σχημάτισαν ένα πρόχειρο επιτελείο. Ο Γεράσιμος Παπαχρήστου, οδηγός του Γεωργίου Παπανδρέου, ανέλαβε να βρει εργολάβο για να κάνει επιδιορθώσεις στο Καστρί.

Στις 6 Αυγούστου 1974 ο Α. Παπανδρέου συγκάλεσε στο Βίντερτουρ της Ελβετίας, ένα μικρό χωριό κοντά στη Βασιλεία, το Εθνικό Συμβούλιο του ΠΑΚ –περίπου ογδόντα άτομα. Εκεί αποφασίσθηκε κατά πλειοψηφία η αυτοδιάλυση της οργάνωσης, αλλά δεν ανακοινώθηκε. Ακολουθούν νέες δηλώσεις του με την ίδια επιφύλαξη για τη Μεταπολίτευση και τις πρώτες κινήσεις του Κ. Καραμανλή για την αποχουντοποίηση και τις υπερατλαντικές ευθύνες για τη δικτατορία και το Κυπριακό αλλά δεν διευκρινίζει πότε θα εγκατασταθεί στην Αθήνα όπου η πολιτική ατμόσφαιρα είναι φορτισμένη. Η νέα κυβέρνηση αρχίζει τις πρώτες αλλαγές στον κρατικό μηχανισμό και στη Γενεύη συνεχίζονται οι ελληνοτουρκικές συνομιλίες –που δεν εμπόδισαν ωστόσο τον Αττίλα 2 των Τούρκων.

Τελικά στις 15 Αυγούστου ο Α. Παπανδρέου ανακοινώνει ότι «επισπεύδει την επιστροφή του». «Αυτή την ώρα της εθνικής κρίσης αισθάνομαι την ανάγκη να είμαι στην Ελλάδα και κοντά στο λαό» δηλώνει.

Το αεροπλάνο που τον έφερε τον στην Ελλάδα –μέσω Θεσσαλονίκης –προσγειώθηκε στο Αεροδρόμιο του Ελληνικού στις 21.05 ακριβώς της 16ης Αυγούστου 1974. Είχαν περάσει ήδη 23 ημέρες από την πτώση της δικτατορίας. Στην πίστα του αεροδρομίου τον περίμεναν ανάμεσα στο πλήθος πολλοί από τους βουλευτές και τα στελέχη της προδικτατορικής Ενωσης Κέντρου με επικεφαλής τούς Γιάν. Αλευρά και Γιάν. Χαραλαμπόπουλο, στελέχη του ΠΑΚ και φοιτητές με γνωστή αντιδικτατορική δράση.

Η πόρτα του αεροπλάνου άνοιξε και ο Α. Παπανδρέου πρόβαλε. Μαζί του βγήκαν ο Μιχ. Ζιάγκας, η Αγγέλα Κοκκόλα και η σύζυγός του Μαργαρίτα με τον γιο τους Γιώργο Παπανδρέου και ορισμένα ακόμη στελέχη του ΠΑΚ υπό τις ιαχές του πλήθους «ΝΑΤΟ – CIΑ – Προδοσία» –σύνθημα που υποδήλωνε πώς θα πολιτευτεί στη συνέχεια. Εκείνο το βράδυ το αεροδρόμιο γνώρισε το δεύτερο παραλήρημα μετά τη φοβερή βραδιά της άφιξης του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Χρειάστηκε αρκετή ώρα μέχρι να φθάσει ώς την αίθουσα των επισήμων όπου τον περίμεναν οι δημοσιογράφοι. «Θα μπείτε στην κυβέρνηση Καραμανλή;» τον ρώτησαν. «Μόνο υπό όρους» απάντησε χωρίς άλλες διευκρινίσεις. Ο Ευάγ. Αβέρωφ, υπουργός Εθνικής Αμυνας, έσπευσε την επομένη να αποκλείσει κατηγορηματικά ένα τέτοιο ενδεχόμενο. «Ε, όχι κι ο Ανδρέας στην κυβέρνηση». Για πολλούς εκείνη τη στιγμή θα ήταν σαν να έβαζαν ένα σπίρτο δίπλα σ’ ένα βαρέλι με μπαρούτι!

Η νυχτερινή πομπή χρειάστηκε τρεις ώρες μέχρι να φθάσει από το αεροδρόμιο στο Καστρί. Ηταν περασμένα μεσάνυχτα όταν έφτασε στο Καστρί όπου βρήκε μια νέα υποδοχή. Στην είσοδο της βίλας Γαλήνη είχαν αναρτηθεί φωτογραφίες του Γεωργίου Παπανδρέου και ένα πλακάτ έγραφε: «Σήκω Γέρο να μας δεις».

Τις επόμενες μέρες το Καστρί είναι το σημείο αναφοράς εκείνων που μετείχαν στην Ενωση Κέντρου ή πήραν μέρος στις κινητοποιήσεις της προδικτατορικής περιόδου και όσων μετείχαν στον αντιδικτατορικό αγώνα. Παλαιοί πολιτευτές συγχρωτίζονται με όσους ήλθαν από το εξωτερικό και φοιτητές που έχουν κάνει ήδη την εμφάνισή τους στα πανεπιστήμια ως «Νεολαία του Ανδρέα Παπανδρέου».

Για ένα διάστημα κάθε πρωί έξω από τη βίλα μάζευαν τις προκηρύξεις που έριχναν τα βράδια κάποιοι άγνωστοι για να καρφώσουν στελέχη της προδικτατορικής ΕΔΗΝ και Ενωσης Κέντρου για συνεργασία με τη χούντα. Αργότερα είπαν ότι αυτές τις προκηρύξεις τις έριχναν οι αδελφοί Μπουλούκοι.

Στα μέσα Αυγούστου, ο Α. Παπανδρέου έχει λάβει τις αποφάσεις του και προετοιμάζεται για την οργάνωση νέου Κινήματος. Οσοι κεντρώοι έχουν αποφασίσει να τον ακολουθήσουν επιδιώκουν απλώς να συμπεριληφθούν στους συνδυασμούς του. Είναι αμφίβολο αν έχουν αντιληφθεί τη δυναμική του κόμματος που σχεδιάζει. Αρκετοί σχολιάζουν ότι «αρχίζει τα παλιά» και στρέφονται στον Γεώργιο Μαύρο, που είναι υπουργός Εξωτερικών στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και θα πάρει μέρος στις εκλογές του 1974 ως αρχηγός της Ενωσης Κέντρου με το σύνθημα: «Κάθε ψήφος στον Ανδρέα είναι σφαίρα στην καρδιά της Ελλάδας»!

Στον κήπο του Καστριού συνωστίζονται κάθε βράδυ νέοι και φοιτητές που μετείχαν στον ιστορικό φοιτητικό σύλλογο Παναρμόνια και σε άλλες οργανώσεις. Οι πιο γνωστοί είναι οι: Κ. Λαλιώτης, Στέφ. Τζουμάκας, Αθ. Τσούρας, Π. Ευθυμίου, Γ. Βερνίκος, Γ. Τζώρτζης , Δημ. Τζουβάνος κ.ά. Ο Α. Παπανδρέου συζητούσε με όλους αλλά είχε πάρει τις αποφάσεις του.

«Θα δημιουργήσουμε ένα πολιτικό κίνημα για τους μη προνομιούχους Ελληνες, για να δημιουργήσουμε μια Ελλάδα σοσιαλιστική», θα πει στους συνομιλητές του. Από μόνη της η λέξη σοσιαλισμός, σε συνδυασμό με τις αντιιμπεριαλιστικές επιθέσεις, είναι αρκετή για να συναρπάσει καθώς ακούγεται για πρώτη φορά από πολιτικό ηγέτη. Και ενώ διαπραγματευόταν με τους κεντρώους στο Καστρί, στο διπλανό ομώνυμο ξενοδοχείο μια ομάδα με τους Κ. Σημίτη, Γιάν. Τσεκούρα, Βάσω Παπανδρέου, Ν. Σκουλά, Γ. Τσουγιόπουλο, Γιάν. Ζαφειρόπουλο, Δαμ. Βασιλειάδη και μερικούς άλλους επεξεργάζεται το ιδρυτικό κείμενο ενός νέου κόμματος.