Η λογοτεχνική προφητεία του ολοκληρωτισμού

Ο Σίνκλερ Λιούις (1885-1951) μεταφράζεται για πρώτη φορά στη χώρα μας, πιθανότατα ελέω Ντόναλντ Τραμπ. Αυτό προκαλεί μια διττή μελαγχολία, πολιτικής και λογοτεχνικής φύσεως, καθώς, πέραν της μεγάλης αξίας τού εν γένει έργου του, είναι ο άνθρωπος που πέντε χρόνια μετά την απονομή σ’ αυτόν του Νομπέλ (1930) δημοσίευσε το πλέον «εξαντλητικό» πολιτικό μυθιστόρημα που γνωρίζω. Το «Δεν γίνονται αυτά εδώ» γράφηκε μάλιστα σε ανταπόκριση προς την πολιτική επικαιρότητα της εποχής και σε πείσμα όσων θεωρούν ότι η λογοτεχνία οφείλει να παίρνει αποστάσεις από τα τρέχοντα πράγματα, ότι δεν μπορεί να χειριστεί επικαιρικές καταστάσεις (κοινωνικές εξεγέρσεις, καταστροφές, ακόμη και πολέμους) παρά μόνο αφού καταλαγιάσουν τα πάθη ή πάλι (όπως στα καθ’ ημάς) ότι δεν είναι εφικτή μια λογοτεχνία της κρίσης.

Το βιβλίο γράφηκε μεσούσης της οικονομικής καταβύθισης των ΗΠΑ μετά το Κραχ του 1929, με στρατιές ανέργων ανά την επικράτεια, αλλά με το Νιου Ντιλ του προέδρου Ρούζβελτ να έχει ήδη αρχίσει να υλοποιείται. Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μένουν τα χρόνια εκείνα ανέπαφες από τον ανερχόμενο ευρωπαϊκό φασισμό ούτε από τον κομμουνισμό όλων των πιθανών τύπων. Οι εκ δεξιών και αριστερών φωνές που καλούν σε μια εθνική αναγέννηση μέσω στρατιωτικοποίησης της κοινωνίας, εθνικοποιήσεων, διώξεων κατά του ασύμμετρου πλούτου και ενοχοποίησης του μεγάλου κεφαλαίου πυκνώνουν.

Ποικίλοι φανατικοί ρήτορες και ιερωμένοι δημιουργούν ένα νέο ακροατήριο. Ζητούμενό τους η ισχυρή εκείνη ηγεσία που θα βάλει ένα τέλος στα δεινά του τόπου με επίκληση της λαϊκής εξουσίας, τιμωρία των ενόχων κ.λπ. Από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου, περιγράφοντας ένα δείπνο ροταριανών σε μια μικρή κοινότητα του αγροτικού Βερμόντ, ο Σίνκλερ Λιούις μας βάζει στο κλίμα της εποχής με άφθονο χιούμορ και έντονο σαρκασμό για τα ποικίλα κοινωνικά στρώματα και φορείς που διαστρεβλώνουν τον ορθό λόγο και επικαλούνται τις πλέον μυστικιστικές και βλακώδεις δυνάμεις για να σωθεί η Αμερική. Ανάμεσά τους και αντιτιθέμενος σ’ αυτές τις τάσεις είναι ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, ένας εξηντάρης φιλελεύθερος δημοσιογράφος, ο Ντορέμους Τζέσαπ, άνθρωπος με αρχές και καλός γνώστης της ανθρώπινης φύσης, ο οποίος δεν περιμένει και πολλά από σωτηριολογικές θεωρίες, έχοντας καλή εικόνα των λουτρών αίματος όπου έχουν καταλήξει οι επικλήσεις τού επί της Γης παραδείσου ή αλλιώς της ανθρώπινης ουτοπίας. Ο σκεπτικισμός του θα δικαιωθεί με τον χειρότερο δυνατό τρόπο, παρά το ότι η μεσαία τάξη της πολιτείας του δεν πιστεύει ότι ένα ολοκληρωτικό καθεστώς απειλεί την Αμερική.

Σαρδόνια περιγραφή

Και όμως, και όμως. Στις προεδρικές εκλογές του 1936 εμφανίζεται ένας νέος πολιτικός αστέρας, ο γερουσιαστής Μπαζ Γουίντριπ. Αυτός ο Γουίντριπ περιγράφεται σαρδόνια από τον Λιούις ως ο μέσος άνθρωπος, ο κατεξοχήν λαϊκιστής ηγέτης που χαϊδεύει τη λαϊκή ματαιοδοξία και απληστία, υπόσχεται τα πάντα (ακόμη και την άμεση δωρεά 5.000 δολαρίων σε κάθε Αμερικανό, αρκεί να μην είναι Εβραίος ή μαύρος), δίνει πάντα δίκιο σε οποιοδήποτε αίτημα, ακονίζει το ένστικτο του μίσους και κόβει κορδέλες εγκαινίων. Παρακάμπτοντας τον πρόεδρο Ρούζβελτ, θα χριστεί υποψήφιος του Δημοκρατικού (παρακαλώ) Κόμματος και εντέλει θα νικήσει τον Ρεπουμπλικανό αντίπαλό του καταλαμβάνοντας την εξουσία. Αμέσως ακολουθούν περιορισμοί των ελευθεριών, άρση των λειτουργιών του Κογκρέσου, φυλάκιση των αντιφρονούντων γερουσιαστών, τοποθέτηση πιστών φίλων στις θέσεις – κλειδιά και τοποτηρητών στις εφημερίδες. Το κυριότερο βεβαίως είναι η κήρυξη στρατιωτικού νόμου και η ίδρυση ενός παραστρατιωτικού οργάνου στα πρότυπα των SS, των ΜΜ, ένστολων πολιτών με απόλυτη εξουσία που κατατρομοκρατούν τους αντιτιθέμενους στο καθεστώς, εκτελούν και φυλακίζουν, συχνά ξεπληρώνοντας παλιά γραμμάτια. Η βιομηχανία και οι φυσικοί πόροι τίθενται στην υπηρεσία του κράτους, η παραγωγή πέφτει, ο πληθωρισμός καλπάζει, η ανάγκη αύξησης των εξαγωγών ξεκληρίζει την αγροτική παραγωγή.

Με ανατριχιαστική ακρίβεια ο Σίνκλερ Λιούις δείχνει εγκαίρως την πορεία της συγκεντρωτικής οικονομίας όπως θα τη βίωναν οι σοσιαλιστικές χώρες, αλλά βεβαίως και ο φασισμός αν είχε νικήσει στον πόλεμο ή έστω επιβιώσει σε περιορισμένη κλίμακα. Προς επίρρωσιν όλων τούτων, αναδιαρθρώνεται διοικητικά η χώρα με κατάργηση των πολιτειών –που ως γνωστόν έχουν σημαντική νομοθετική και πολιτική ανεξαρτησία κατά το αμερικανικό Σύνταγμα –ενώ στο τέλος μιας μακράς αλυσίδας περιορισμών ιδρύονται σε όλη τη χώρα στρατόπεδα εργασίας και αμέσως μετά στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η διορατικότητα

Ο Λιούις περιγράφει με εξαιρετική διορατικότητα την απομόνωση της χώρας, τη διάχυτη μισαλλοδοξία, τη δημιουργία μιας νομενκλατούρας με απόλυτες εξουσίες και εξωφρενικά προνόμια και τη μετατροπή του μέσου πολίτη σε δεσμοφύλακα και βασανιστή –σε αυτό δηλαδή που αργότερα η Χάνα Αρεντ θα ονόμαζε «κοινοτοπία του Κακού» με αφορμή τη δίκη του Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ. Σε ένα από αυτά τα στρατόπεδα, στα σύνορα του Καναδά, θα βρεθεί και ο πρωταγωνιστής του βιβλίου Ντορέμους Τζέσαπ.

Ο Τζέσαπ έχει ήδη χάσει τον γαμπρό του που εκτελέσθηκε από τον περιφερειακό διοικητή δι’ ασήμαντον αφορμήν και αργότερα τη μία κόρη του που μετατράπηκε σε κομάντο αυτοκτονίας της αντίστασης. Παρακολουθεί τους παλιούς του φίλους, ακόμη και έναν γιο του, να εντάσσονται στη νέα τάξη πραγμάτων και συμμετέχει ενεργά σε αυτό που ονομάζεται Νέα Αντίσταση.