Τον Μεσαίωνα η αντιγραφή χειρογράφων ήταν μία από τις κατεξοχήν δραστηριότητες των μοναχών. Οι οποίοι στα διαλείμματα του χρόνου προσευχής τους ετοίμαζαν αντίγραφα των αρχαίων παπύρων και χειρογράφων ή τα μετέφραζαν προκειμένου να διαφυλάξουν τη γνώση. Ανάλογα με τις ανοιχτές ή κλειστές αντιλήψεις που είχαν προς τη φιλοσοφία, σκοπός της αντιγραφής ήταν η διάδοση της πνευματικής και της επιστημονικής σκέψης. Πρωταγωνιστές στη φιλοσοφία εκείνη την εποχή δεν ήταν μόνο οι ορθόδοξοι πατέρες ή οι εκπρόσωποι του καθολικισμού. Οι άραβες δάσκαλοι των Μαθηματικών και της Φυσικής είχαν πολλά να προσφέρουν με τις ανακαλύψεις τους στην εξέλιξη της ανθρωπότητας. Οπως ο Αλχαζέν και ο Αβερρόης, θα μας θυμίσει ο Τεύκρος Μιχαηλίδης. Ενας θετικός επιστήμονας ο οποίος έχει παρασυρθεί από το πάθος του για τη συγγραφή μαθηματικών μυθιστορημάτων και ο οποίος προσθέτει στο συγγραφικό του έργο το νέο του μυθιστόρημα «Σφαιρικά κάτοπτρα, επίπεδοι φόνοι», σκοπεύοντας ενδόμυχα να ακολουθήσει τη μυθοπλαστική παράδοση του Ουμπέρτο Εκο που άνοιξε με το «Ονομα του Ρόδου». Αναλογίες γύρω από τους φόνους που προκάλεσε το χαμένο βιβλίο του Αριστοτέλη στον Εκο δίνει το «Κιτάπ αλ Μαναζίρ» – «Εγχειρίδιο της Οπτικής» του άραβα μαθηματικού Αλχαζέν στο γεμάτο συνειρμούς μυθιστόρημα του Μιχαηλίδη.

Ηδονοβλεπτική ανάγνωση

Η ιστορία του ανατρέχει σε χρόνο παρελθοντικό, στα εδάφη της Κύπρου. Ο συγγραφέας επιχειρεί μια σύνδεση μεταξύ της Γ’ Σταυροφορίας, την εποχή του Ριχάρδου Α’ του Λεοντόκαρδου, βασιλιά της Αγγλίας, και της αγγλικής κατοχής της Κύπρου τη δεκαετία του ’50. Σε κάθε περίπτωση, ο άγγλος κατακτητής εμφανίζεται και στα δύο μέρη της δράσης του βιβλίου. Οι πρωταγωνιστές της ιστορίας προσφέρουν στον αναγνώστη του βιβλίου την απόλαυση της ηδονοβλεπτικής παρακολούθησης των προσωπικών τους, απόρρητων κάποτε, δεδομένων. Οι πανερωτικές σχέσεις του Ριχάρδου Α’, οι περιπτύξεις του κύπριου μοναχού με την έμπιστη συνοδό της βασιλικής συζύγου του Ριχάρδου είναι γαϊτανάκι που τον χορό του σταματά ένας φόνος στο βασίλειο της Κύπρου του 12ου αιώνα. Σε αυτά τα δύο ιστορικά πλαίσια εκτυλίσσεται η υπόθεση ενός αραβικού μεσαιωνικού χειρογράφου, του «Κιτάπ αλ Μαναζίρ». Πρόκειται για το «Εγχειρίδιο της Οπτικής» του σημαντικού άραβα μαθηματικού Ιμπν αλ Χαϊτάμ (π. 965 – π. 1040), γνωστού ως Αλχαζέν, ο οποίος έζησε στη Βασόρα του σημερινού Ιράκ και στην Αίγυπτο. Το «Εγχειρίδιο της Οπτικής» μελετήθηκε επισταμένως από κορυφαίους πρωταγωνιστές της επιστημονικής επανάστασης που σημειώθηκε κατά τον ύστερο Μεσαίωνα και κατά τα χρόνια της Αναγέννησης στη Δυτική Ευρώπη, μεταξύ αυτών από τον Ρότζερ Μπέικον (1214-1292, πρώιμο και ένθερμο υποστηρικτή της εισαγωγής πειραματικών μεθόδων στην επιστημονική μελέτη), τον ιταλό αρχιτέκτονα, μηχανικό, γλύπτη, ζωγράφο, προσωποποίηση του αναγεννησιακού ανθρώπου Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519), τον ολλανδό μαθηματικό Κρίστιαν Χόιχενς (1629-1695), τον γάλλο φιλόσοφο και μαθηματικό Ρενέ Ντεκάρτ και τον γερμανό μαθηματικό και αστρονόμο Γιοχάνες Κέπλερ (1571-1630), εισηγητή του ηλιοκεντρικού πλανητικού συστήματος, της περιστρεφόμενης γύρω από τον Ηλιο Γης και των τριών νόμων που διέπουν την κίνηση των πλανητών, νόμων που φέρουν το όνομά του. Το «Εγχειρίδιο της Οπτικής» εισάγεται στην πλοκή του μυθιστορήματος καθώς ένα σπάνιο αντίγραφό του στα αραβικά έχει υπό την κατοχή της η δόνα Εστεφάνα, προσωπική γιατρός της βασίλισσας Βερεγγάρια, συζύγου του Ριχάρδου Α’. Ενα αντίγραφο που είναι το τελευταίο και πιο πολύτιμο δώρο του άραβα πολυεπιστήμονα του 12ου αιώνα Ιμπν Ρουσντ, γνωστότερου ως Αβερρόη, δασκάλου της Εστεφάνα.

Το κάτοπτρο
Ανάμεσα στα προβλήματα που εξετάζονται στο «Εγχειρίδιο της Οπτικής» είναι «η εύρεση σημείου επί σφαιρικού κατόπτρου πάνω στο οποίο πρέπει να ανακλαστεί ακτίνα φωτός που ξεκινά από δοσμένο σημείο Α, ώστε η ανακλώμενη ακτίνα να διέρχεται από δοσμένο σημείο Β». Το πρόβλημα είχε μελετηθεί και από τους αρχαίους έλληνες μαθηματικούς όπως ο Ευκλείδης και ο Αρχιμήδης. Στα «Σφαιρικά κάτοπτρα» ο συγγραφέας, με έμπνευση από τα λεπτομερή σενάρια των σύγχρονων αστυνομικών τηλεοπτικών σειρών όπου οι εγκληματολογικές μέθοδοι εξελίσσονται παράλληλα με την υψηλή τεχνολογία, θα χρησιμοποιήσει το πρόβλημα για να περιγράψει τη λύση στον δεύτερο φόνο που θα συμβεί σε άλλο χρόνο, στον ίδιο τόπο. Την εποχή δηλαδή του κυπριακού αντιαποικιακού αγώνα. Τότε που ένα αντίγραφο του «Εγχειριδίου της Οπτικής» θεωρείται πολιτισμικό αγαθό υψηλής αξίας. Και το εποφθαλμιούν τα κυκλώματα αρχαιοκαπήλων με τα οποία συνεργάζεται ο βρετανός συνταγματάρχης, υπεύθυνος πολιτιστικών θεμάτων της βρετανικής διοίκησης του νησιού.

Η αύρα του Ηρακλή Πουαρό

Οδηγός πλοήγησης στο ποτάμι των λέξεων

Μια αστυνομική ιστορία για να αποκτήσει κλάση, τακτ και ευγένεια χρειάζεται κάτι από τους ήρωες της Αγκαθα Κρίστι, τον Ηρακλή Πουαρό και τη Μις Μαρπλ. Μέσα λοιπόν στη δίνη των μαθηματικών γρίφων της φυσικής, των ιστορικών γεγονότων, των φιλόδοξων μυθοπλαστικών δράσεων, ο Μιχαηλίδης ενσταλάζει τα γνώριμα χαρακτηριστικά τους στις περσόνες που ο ίδιος κατασκεύασε: τον εμμονικό γάλλο ειδικό της παλαιογραφίας και την αγγλίδα γεροντοκόρη βυζαντινολόγο. Οι οποίοι μαζί με τον νεαρό κύπριο ευφυή μαθηματικό – το alter ego του συγγραφέα – συγχρωτίζονται με τον υπεύθυνο Τύπου και Πληροφοριών της βρετανικής διοίκησης Κύπρου Λόρενς Ντάρελ (κλείσιμο ματιού από τον Τεύκρο Μιχαηλίδη, καθώς πράγματι ο διάσημος συγγραφέας κατείχε αυτή τη θέση στην Κύπρο το διάστημα 1954-56) ως εμπειρογνώμονες για την αξιολόγηση του χειρογράφου. Και στο βάθος της αφήγησης η επιθυμία του Μιχαηλίδη να εμπλουτίσει και με πολιτικές προεκτάσεις την αφήγησή του. Το απόσπασμα από τις «Αμφιβολίες σχετικά με τον Πτολεμαίο» του περίφημου Αραβα Ιμπν αλ Χαϊτάμ, με το οποίο ανοίγει το βιβλίο, χρησιμεύει ως «οδηγός πλοήγησης» σε αυτό το ποτάμι λέξεων μέσα στο οποίο ο συγγραφέας ρίχνει τους αναγνώστες του: «Καθήκον του ανθρώπου που μελετά τα γραπτά των σοφών, αν έχει μόνο στόχο του να μάθει την αλήθεια, είναι να γίνει εχθρός όσων διαβάζει και να τα αμφισβητεί από κάθε άποψη. Πρέπει να υποπτεύεται ακόμα και τον ίδιο τον εαυτό του και να τον εξετάζει κριτικά, για να αποφύγει να γίνει θύμα είτε της προκατάληψης είτε της συγκαταβατικότητας».

Τεύκρος Μιχαηλίδης

Σφαιρικά κάτοπτρα, επίπεδοι φόνοι

Εκδ. Πόλις, 2016,

σελ. 325

Τιμή: 16 ευρώ